SAKARYA ÇEVRESİ DOĞAL BOYARMADDE KAYNAKLARI VE BOYAHANELER

Yıl 2017, Sayı: 26, 100 - 119, 30.04.2017

Mustafa Genç

Öz

Boyanın objeler üzerine tutundurulup boyamanın başlaması ile birlikte birçok alanda renkler sanatın vazgeçilmez unsurlarından biri olmuştur denilebilir. Her ne kadar rengin değil renksizliğin, sesin değil sessizliğin anlamı var ise de sanatta renk önemli bir unsurdur. Çünkü en güzel boyayan yaratandır. Her toplum ve kültürde farklı anlam ve statü göstergesi bile olmuştur. Böylece bazı renkler birer göstergeye dönüşmüştür.

Boya pigmentleri, 19. Yy ortalarında kimyasal olarak elde edilmesine kadar doğal kaynaklardan elde edilmekteydi. Bitkilerin kök, gövde, tohum, çiçek ve yaprakları, bazı böcekler ve deniz kabukluları renklendirmede kullanılmışlardır. Boyarmadde iklim ve coğrafya ile bağlantılıdır. Sakarya ve çevresi iklim ve coğrafik açıdan birçok bitkisel kökenli boya kaynaklarının elde edilmesi için elverişlidir. Kök boya, mazı meşesi, meşe palamudu, akkavak, ıhlamur, sığırkuyruğu, yoğurt otu, yüksük otu, papatya, tütün, bit otu, muhabbet çiçeği, sütleğen, hayıt, kartal eğreltisi, yabani nane, defne, ceviz kabuğu, civanperçemi, ebe gümeci, gence, ısırgan otu, mürver, nane, nar, pamuk otu bunlardan bazılarıdır. Deniz kabuklularının bazı türleri Karadeniz sahillerinde bulunmaktadır ama yeterince çalışma yapılmadığından bu bildirinin konusu bitkisel kökenli boya kaynaklarıdır.

Osmanlı döneminde Adapazarı olarak bilinen Sakarya ile Başbakanlık Osmanlı Arşivlerinde yaptığımız çalışmalarda burada boyahanelerin olduğu bilgisine ulaştık. Bu bize Sakarya’nın boyama konusunda önemli bir merkez olduğunu gösterir.

Çalışmada 2006-2016 yılları arasında Sakarya merkez, Adapazarı, Taraklı, Sapanca, Karasu, Kaynarca, Serdivan, Pamukova, Geyve, Arifiye, Erenler ilçelerindeki alan araştırmalarından elde edilen veriler ile Osmanlı Arşiv belgelerinden elde edilen belgelere dayanmaktadır. Ayrıca boyar madde kaynaklarının tespit edilmesinden sonra sanat eserlerinde doğal boya kullanımı ve sektöre taşınması konusunda da yapılan örnekler karşılaştırılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Doğal Boya, Sakarya, Yoğurt Otu, Papatya

Kaynakça

• Ahmet Refik, Anadolu'da Türk Aşiretleri, 1930, İstanbul. Ali, Aktaş, Kültürel Renkleriyle Sakarya, Kültür Yayınları, Mayıs 2008, Sakarya. Anonim, 1984a., “Tekstil Mamullerinin Renk Haslığı Tayinlerinde Lekelenmenin (boya akması) ve Solmanın (renk değişmesi) Değerlendirilmesi İçin Gri Skalanın Kullanılması Metotları” Türk Standartları Enstitüsü Yayınları, TS 423, Mart 1978, Ankara. Genç, Mustafa, Türk El Dokumalarında Doğal Boya Kullanımı ve Diyarbakır Çevresi Doğal Boyarmadde Kaynakları, Diyarbakır Geleneksel El Sanatları, Diyarbakır Valiliği, Diyarbakır İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü, Yayın No: 5, Cilt:1, Korza Yayıncılık, Ankara, 2010. Koyuncu Okca, Ayşegül-Genç Mustafa, Anadolu Halı ve Kilimlerinde Renk- Color in Anatolıan Carpets And Rugs, Sobider-Sosyal Bilimler Dergisi The Journal of Social Science, Yıl: 2, Sayı: 4, Eylül 2015. Lale Meyancı Özer, Recep Karadağ, Emine Torgan., Investigation of the Effect of Turkey Red Oil on Colour, Fastness Properties and HPLC-DAD Analysis of Silk Fabrics Dyed with Madder (Rubia Tinctorium L.) and Gall Oak, Tekstil ve Mühendis, 23: 103, 197-204, İzmir, 2016. Mehmet Eröz, Elli Üçüncü Konferans, Adapazarı’nın Teşekkülü. Mehmet Ali Gökberk, Altmış Üçüncü Konferans, Sakarya Ormanları, http://dergipark.ulakbim.gov.tr/iusoskon/article/viewFile/1023006659/1023006181 Osman, Göktaş vd, Çeşitli Ağaç ve Otsu Bitki Ekstraktlarından Çevre ile Uyumlu Çevre ile Uyumlu Doğal Renklendirici ve Koruyucu Ağaç Üst yüzey İşlem Boyalarının Geliştirilmesi ve Renk Değerlerinin Belirlenmesi, Ekoloji Dergisi, S:60. Sakarya Valiliği İl Kültür Ve Turizm Müdürlüğü, 81 İlde Şehir ve Kültür, İstanbul. Sakarya Halk Kültürü (derleme Çalışma), Sakarya Valiliği/ Sakarya Üniversitesi 2003. Süleyman KIZIL-Nuran KAYABAŞI; “Muhabbet Çiçeğinin( Reseda Lutea. L) Boyama Özelliklerinin Belirlenmesi üzerine Bir Çalışma”, Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 2005. Recep, Karadağ, Doğal Boyamacılık, Döner Sermaye İşletmesi Merkez Müdürlüğü, Ankara, 2007. Recep, Karadağ-Emre Dölen, , Re-Examınatıon Of Turkey Red, Annali di Chimica, 97, , by Società Chimica Italiana, 2007. Talia Balcıoğlu., Adapazarı Tarihi ve Coğrafyası, 1952, İstanbul. Turhan, Baytop, Türkçede Bitki Adları Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015, İstanbul. Yusuf Dönmez., Karasu Batısında Bir Yörük Yerleşmesi, İstanbul Üniversitesi, Coğrafya Enstitüsü Dergisi, Cilt, 8, Sayı: 14, 1964'den Ayrı Basım. Karasu ve Kaynarca köylerindeki alan araştırması İlker ve Gülşen Öztürk ile gerçekleştirilmiştir. Kaynak Kişiler Gülveren Genç, 1941 Doğumlu İlkokul mezunu dokuma ustası.