MÜTEKADDİM DÖNEMDE ULÛMU’L-KUR’ÂN

Yıl 2017, Sayı: 26, 120 - 148, 30.04.2017

Yasin Pişgin

Öz

Kur’ân Yüce Allah tarafından indirilmesi, Hz. Peygamber tarafından açıklanması, taşıdığı dil özellikleri, yazılması, ashab-ı kirâm zamanında iki kapak arasında toplanması, istinsahı ve sonraki devirlerde anlaşılması ve yorumlanması konusunda bir takım ilimleri içermektedir. Ulûmu’l-Kur’ân olarak isimlendirilen bu ilimler Kur’ân’dan doğar ve onun anlaşılmasına hizmet eder. Bu ilimlerin yapılandığı ve sonraki çağlar için kıstas olduğu devir “mütekaddim dönem” olarak isimlendirilir. Bu dönem sahabe, tâbiîn ve etbâu’t-tâbiîn nesillerinden oluşmaktadır. Kur’ân ilimlerinin sayısı onlarla ifade edilen rakamlardan yüzlerle ifade edilen rakamlara doğru farklılık arz etmektedir. Bu sebeple biz bu çalışmamızda mütekaddim devirde Kur’ân ilimlerinden ön plana çıkanları, ortaya çıkış sebepleri çerçevesinde ele almayı ve ulûmu’l-Kur’ân sahasına dair ilk literatüre özlü bir şekilde değinmeyi amaçlamaktayız.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, Ulûmu’l-Kur’ân, Mütekaddim Dönem, Sahabe, Tâbiîn

Kaynakça

• Arslan, Gıyasettin, “İbni Haldun’un Mukaddime’sinde Kur’ân İlimleri ve Tefsir Usulü”, Usûl (İslam Araştırmaları) Dergisi, Sayı: 8, Temmuz-Aralık 2007. Atik, Kemal M., “Endülüs ve Kur’ân İlimlerindeki Yeri”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 2, Kayseri, 1985. Baş, Erdoğan, “Kur’ân İlimlerinin Doğuşu ve Tarihi Gelişimi: I-IV. Asır” Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları-III Tartışmalı İlmî Toplantı 14-15 Ekim 2000 Bildiriler Kitabı, İstanbul, 2002. Bedir, Mürteza, “Mütekaddimîn ve Müteahhirîn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXXII. Beğavî, Ebû Muhammed, Meâlimu’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Kurân, Thk. Abdurrezzâk el-Mehdî, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrût, 1420. Birışık, Abdulhamit, “Kur’ân İlimleri Teriminin Kaynağı ve Oluşumu”, İslami Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2006, Cilt: 19, Sayı: 1. _____, “Ulûmu’l-Kur’ân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XLII. Cerrahoğlu, İsmail, “Vücûhu’l-Kur’ân’a Dair Bilinmeyen Yeni Bir Eser”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 1967, XV. _____, Tefsir Tarihi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1988. _____, Tefsir Usûlü, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1991. Cessâs, Ebû Bekir, Ahkâmu’l-Kur’ân, Thk. Muhammed Sâdık el-Kamhâvî, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrût, 1405. Deliser, Bilal, “Hicri VIII. Asra Kadar Kur’ân İlimleri, el-Burhan’ın Yazılış Amacı ve Yöntembilim Oluşturma Çabaları Üzerine”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2016/5, c. 5, sayı: 9. _____, “Müteşâbihu’l-Kur’ân’la İlgili Bir Tasnif Önerisi Ve Müteşâbihlik Üzerine Yapılan Dil Tartışmaları”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2014, Cilt: XVIII/I. _____, ez-Zerkeşi ve Kur’ân İlimlerindeki Yeri, Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2012. Demircan, Adnan ve Atay, Rıfat, “Tafsir in Early Islam,” Leaman, Oliver, (ed.), The Qur’an: An Encyclopedia içinde, Routledge, London ve New York, 2006. Demirci, Muhsin, Kur’ân’ın Müteşabihleri Üzerine (Müteşâbihâtu’l-Kur’ân), Birleşik Yayınları, İstanbul, 1996. Ebû Şehbe, el-İsrâiliyyât ve’l-Mevdûât fî Kütübi’t-Tefsir, Mektebetü’s-Sünne, y.y., ts. el-Ca’birî, Burheneddîn Ebû İshak İbrâhîm b. Halîl, Rusûmu’t-Tahdîs fî Ulûmi’l-Hadîs, Thk. İbrâhîm b. Şerîf el-Mîlî, Dâru İbn Hazm, Beyrût, 1421/2000. et-Tayyâr, Müsâid b. Süleymân b. Nâsır, Mefhûmu’t-Tefsîr ve’t-Te’vîl ve’l-İstinbât ve’t-Tedebbür ve’l-Müfessir, Dâru İbni’l-Cevzî li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, el-Memleketü’l-Arabiyyetü’s-Suûdiyye, 1427. Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn, el-Kâmûsu’l-Muhît, Thk. Mektebu Tahkîki’t-Turâs fî Müesseti’r-Risâle, Müessetü’r-Risâle, Beyrût, 1426/2005. Görener, İbrahim, “Tefsir Usulü ve Kur’ân İlimlerinin Tefsir Yöntemi Açısından Değerlendirilmesi”, Tarihten Günümüze Kur’ân İlimleri ve tefsir Usulü Sempozyumu Bildiriler Kitabı, İlim Yayma Vakfı Kur’ân ve Tefsir Akademisi Yayınları, Ankara, 2009. Ğırnâtî, Ahmed b. İbrâhîm, el-Burhân fî Tenâsübi Süveri’l-Kur’ân, Thk. Muhammed Şa’bânî, Vizâratu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Mağrib, 1410/1990. Isfahânî, Râğıb, el-Müfredât fî Ğarîbi’l-Kur’ân, Thk. Safvân Adnân ed-Dâvûdî, Dâru’l-Kalem/ed-Dâru’ş-Şâmiyye, Dımaşk/Beyrût, 1412. İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmâîl, İhtisâru Ulûmi’l-Hadîs, Thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût, ts. _____, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, Thk. Sâmî b. Muhammed Selâmet, Dâru Taybe li’n-Nerşri ve’t-Tevzî’, 1420/1999. İbn Müsennâ, Ma’mer, Mecâzu’l-Kur’ân, Thk. Muhammed Fuâd Sezgin, Mektebetü Hâncî, Kâhire, 1381. İbn Teymiyye, Takiyyuddîn, el-İklîl fi’l-Müteşâbihi ve’t-Te’vîl, Tahrîcu’l-Ehâdîsi ve’t-Ta’lîk: Muhammed eş-Şîmî, Dâru’l-Îmân li’t-Tab’i’ ve’n-Neşri ve’t-Tevzî’, Mısır (İskenderiyye), ts. İbnu’l-Bârizî, Hibetullâh b. Abdurrahmân, Nasihu’l-Kur’âni’l-Azîm ve Mensûhuh, Thk. Hatem Sâlihu’d-Dâmin, Müessetü’r-Risâle, 1418/1998. İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec, Nüzhetü’l-A’yuni’n-Nevâzir fî İlmi’l-Vucûh ve’n-Nezâir, Thk. Muhammed Abdulkerim Kâzım Râzî, Müessetü’r-Risâle, Beyrût, 1404/1984. İbn Nedîm, Muhammed b. İshâk, el-Fihrist, Thk. İbrâhîm Ramadân, Dâru’l-Ma’rife, Beyrût, 1417/1997 İbrahim Fethullahi, “Kur’ân İlimlerinde Bilimsel Metotların Kullanımı” Misbah Dergisi, Sonbahar 2015, Yıl: 4, Sayı: 11. İbrâhîm Mustafa, Ahmed ez-Ziyyât, Hâmid Abdulkâdir, Muhammed en-Neccâr, el-Mu’cemu’l-Vasît, Dâru’d-Da’ve, y.y., ts. Kahraman, Ferruh, “Hz. Peygamber (s.a.s.)’in Tefsirinin Kur’ân İlimlerindeki Yeri” Diyanet İlmî Dergi, Cilt: 49, Sayı: 1, Ocak-Şubat-Mart, 2013. Kannevcî, Muhammed Sıddîk Hasan Han, Ebcedü’l-Ulûm, Dâru İbn Hazm, y.y., 1423/2002. Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn, Mektebetü Müsennâ, Bağdâd, 1941. Kattân, Mennâ’ b. Halîl, Mebâhis fî Ulûmi’l-Kur’ân, Mektebetü’l-Meârif li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, y.y., 1421/2000. _____, “Kur’ân İlimleri’nin Tarifi, Ortaya Çıkışı ve Gelişmesi”, Çeviren: Erdoğan Pazarbaşı, İbrahim Görener, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1998, sayı: 10. Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, (ö. 671 h.), el-Câmî’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, Thk. Ahmed el-Berdûnî-İbrâhîm Atfîş, Dâru’l-Kütübü’l-Mısrıyye, Kâhire, 1384/1964. Mâverdî, Ebû’l-Hasen Ali b. Muhammed, en-Nüket ve’l-Uyûn, Thk. Es-Seyyid İbn Abdulmaksûd b. Abdirrahîm, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût, ts. Muhammed Bekir İsmâîl, Dirâsâtün fî İlmi’l-Kur’ân, Dâru’l-Menâr, y.y., 1419/1999. Nîsâbûrî, Necmüddîn, Îcâzu’l-Beyân an Meâni’l-Kurân, Thk. Hanîf b. Mûsâ el-Kâsımî, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, Beyrût, 1415. Öztürk, Mustafa, “Müteşabih Kavramı Bağlamında “Tefsir Usûlü”nün (Ulûmu’l-Kur’ân) Mahiyeti ve Pratik Değeri Üzerine Bir İnceleme”, Bilimname, XV, 2008/2. _____, “Zerkeşi'nin Kaynakları -el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân Üzerine Bir İnceleme-” Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 2, Temmuz-Aralık 2003. Râzî, Fahruddîn, Mefâtîhu’l-Ğayb, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrût, 1420. Rûmî, Fehd b. Abdirrahmân b. Süleymân, Dirâsâtün fî Ulûmi’l-Kur’ân, y.y., 1424/2003. Savut, Harun, “Hikmet ve Fıtrat Ekseninde Adaletin Temelleri”, Turkish Studies, Volume: 9/11, Fall 2014. _____, Rivâyet Sorunlarına Çözüm Arayışı İbn Kesir Tefsiri Bağlamında, Otto, Ankara 2016. Sem’ânî, Ebu Muzaffer, Tefsîru’l-Kur’ân, Thk. Yâsir b. İbrâhîm-Ğanîm b. Abbas b. Ğanîm, Dâru’l-Vatan, Riyâd, 1418/1997. Subhî Sâlih, Mebâhis fî Ulûmi’l-Kur’ân, Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, Beyrût, 2005. Süyûtî, Celâleddîn, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm, el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme, y.y., 1394/1974. _____, ed-Dürrü’l-Mensûr fî’t-Tefsîri bi’l-Me’sûr, Daru’l-Fikr, Beyrût, ts. _____, Müfhimâtu’l-Akrân fî Mübhemâti’l-Kur’ân, Thk. Mustafa Dîb el-Buğâ, Müessetü Ulûmi’l-Kur’ân, Dimaşk/Beyrût, 1403/1982. Taberî, Muhammed b. Cerîr, (ö. 310 h.), Câmiu’l Beyân fî Te’vîli’l-Kur’ân, Thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Müssesetü’r-Risâle, 1420/2000. Tantâvî, Muhammed Seyyid, et-Tefsîru’l-Vasît li’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dâru’n-Nahda, Kâhire, 1998. Ulu, Arif, “Tâbiîn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXXIX. _____, “Tebeut-Tâbiîn” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XL. Vâhidî, Ebû’l-Hasen Alî b. Ahmed, Esbâbu Nüzûlü’l-Kur’ân, Thk. İsâm b. Abdilmuhsin el-Hamîdân, Dâru’l-Islâh, Dammâm, 1412/1992. Yavuz, Yusuf Şevki, “Sarfe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXXVI. Yıldırımer, Şahban, “İslam Hukukunda Bazı Terminolojik Problemler”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, Sayı: 26, Ekim 2015. Zebîdî, Muhammed Murtazâ, Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, Thk. Mecmûa mine’l-Muhakkıkîn, Dâru’l-Hidâye, yy., ts. Zerkânî, Muhammed Abdulazîm, Menâhilu’l-İrfân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Matbaatu Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâuhû, (III. Baskı), y.y, ts. Zerkeşî, Bedrüddîn, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Thk. Thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm, Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, (Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâuhû) y.y., 1376/1957.