MEMLÛKLER DÖNEMİ DİVAN KÂTİPLERİNDEN el-KALKAŞENDÎ’NİN ARAP DİLİ ve EDEBİYATINA YAKLAŞIMI

Yıl 2024, Sayı: 48, 225 - 249, 30.04.2024

Sunullah İslam , Ramazan Kazan

https://doi.org/10.61904/sbe.1415360

Öz

Memlûkler, (648/1250) tarihinde Mısır’da kurulmuş bir devlettir. Bu dönemde, başta tarih alanında olmak üzere hadis, fıkıh, tefsir, lügat, ansiklopedik, tabakât, terâcim gibi pek çok alanda eserler telif eden âlimler yetişmiştir. el-Kalkaşendî (ö. 821/1418) bu dönemin önde gelen âlimlerinden ve divan katiplerinden biridir. Arap edebiyatında divan kâtiplerinin resmî ve özel yazışmalarda kullandıkları nesir türüne inşâ adı verilmektedir. Bu türde yazılan eserler, daha çok görevlerini yaparken başta Arapça olmak üzere değişik alanlarda ileri düzeyde bilgi ve kültüre sahip olmaları gereken divan kâtiplerine yardımcı olmak amacıyla telif edilmiştir. Bu gayeden hareketle pek çok konuyu kapsayan ansiklopedik eserler ortaya çıkmıştır. İşte bunlardan birisi de, Kalkaşendî’nin Subhu’l-A‘şâ isimli eseridir. O, divan kâtipliği yaparken kazandığı tecrübesinden hareketle yazdığı hacimli Subhu’l-A’şâ adlı eseriyle meşhur olmuştur. Divan kâtibin bilmesi gerekli pek çok ilim alanındaki bilgileri bu kitabında bir araya getirmiş ve detaylı bir şekilde incelemiştir. Özellikle Arap dili ve belagatine dair divan kâtiplerinin bilmesi gerekli hususlara örnekleriyle yer vermiştir. O, ilim adamları arasında nesri, şiire tercih edenler arasında ilklerden birisi sayılmıştır. Orijinalliği dolayısıyla İlgili eserinin değişik kısımları başta Almanca olmak üzere farklı dillere tercüme edilmiştir. Netice itibariyle zikri geçen ilmi vasıflara haiz müellifin ve ortaya koyduğu ilgili eserinin önemi dikkatlerden kaçmamaktadır. Bu çalışma, Arap dilini bilmenin gerekliliği, fazileti, diğer dillerle mukayesesi, nahiv, sarf, şiir, belâgat gibi konuları divan kâtibi olarak bu ilimlerle iç içe olan ve uygulayıcı birisinin görüşlerinin ortaya konulması açısından ayrı bir öneme haizdir. Ayrıca müellifin görüşleriyle ve pratik uygulamalarıyla Arap dili ve edebiyatına önemli ölçüde katkısının olduğu da tespit edilmiştir. Makalede önce el-Kalkaşendî’nin yaşadığı Memlûkler dönemine, kısaca hayatına ve ilmî yönüne değinilecektir. Daha sonra müellifin Arap dilini bilmenin gerekliliği, fazileti, diğer dillerle mukayesesine dikkat çekilecektir. Özellikle nahiv, sarf, belâgat ilimleri, nesir, şiir gibi konularda Arap dili ve edebiyatına dair görüşleri ve yaklaşımı ilim ve edebiyat dünyasının istifadesine takdim edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Edebiyatı, el-Kalkaşendî, Üslûp, Belâgat, Kitabet

Kaynakça

• Abdulhamit, M. M. (2018). et-Tuhfetü’s-Seniyye bi Şerhi’l-Mukaddimeti’l-Acrumiyye. Şifa Yayınevi.
• Ahmet, A. (2020). ez-Zuhru’l-Harîr bî Şerhi Muhtasari’t-Tahrîr (Muhammet Bekir, Ed.; 1. bs). Mektebetu’l-Ömeriyye
• Ali, E. M. (2008). Tavdîhü’l-Makâsıd ve’l-Mesâlik bi Şerhi Elfiyyeti İbn Mâlik (1. bs, 1-3). Daru’l-Fikr.
• el-Buhârî, E. A. el-Cu‘fî. (1993). el-Câmi̇u’s-Sahîh (15. bs, 1-7). Daru İbn-i Kesir.
• el-Cürcani, A. (1983). et-Ta’rifât (Heyet, Ed.; 1. bs). Daru’l Kütübi’l-İlmiyye.
• el-Cürcani, E. B. el-Farisi. (2001). Esrâru’l-Balâga (A. Hindavi, Ed.; 1. bs). Daru’l-Kutubi’i-İlmiyye.
• Düzenli̇, A., & Ayaz, F. Y. (2017). Memlükler Dönemi Hıristiyan Tarihçileri. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD), 17(2), Article 2.
• el-Enbârî, E.-B. (1985). Nüzhetü’l-Elibbâ fî Tabakâti’l-Üdeba (İbrahim es-Samirai, Ed.; 3. bs). mektebetü’l-Menar.
• Gültekin, A. (2017). Arap Grameri̇nde Gayr-ı Munsarıf Keli̇meleri̇n Cümle İçi̇nde Farklı Kullanımları. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 43.
• Güzelçiçek, S. (2019). Kalkaşendî’ni̇n Subhu’l A’şâ’sinda Anadolu Şehi̇rleri [Yüksek Lisans Tezi]. İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• el-Hamevî, Ş. E. er-Rumi. (1993). Mu’cemu’l-Üdebâ İrşadu’l-Erîb ilâ Ma’rifeti’l-Edîb (İhsan Abbas, Ed.; 1. bs, 1-7). Daru’l-Ğarb el-İslami.
• el-Hanefi, İ. (ts.). el-Etvel Şerhu Telhisi’l-Miftâhi’l-Ulûm (Abdulhamit Hindavi, Ed.; 1-2). Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• el-Hâşimî, A. es-Seyyid. (ts.). Cevâhiru’l-Belâga fi’l-Meanî ve’l-Beyân ve’l-Bedi’. Mektebetu’l-Asriyye. Heyet. (1972). el-Mu’cemu’l-Vasît (2. bs). Mecmaʿu’l-luġati’l-ʿArabiyye.
• İbn Haldun, A. İ. (1981). Târihu İbn Haldûn (1. bs, 1-8). Daru’l-Fikr.
• İpşirli, M. (2001). Kalkaşendî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 24, ss. 263-265). TDV Yayınları.
• el-Kalkaşendî, E.-A. (1978a). Ṣubḥu’l-Aʿşâ fî Ṣınâʿati’l-İnşâ. Daru’l Kütübi’l-İlmiyye.
• Karaman, H. Mustafa Çağrıcı, İbrahim Kâfi Dönmez, & Sadrettin Gümüş. (2020). Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir (1-5). Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kâtip Çelebi. (1941). Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn (Vekâletu’l-Mearif, 1-2). Muhammed Şerifu’d-Din.
• Kazan, R. (2003). el-Kalkaşandî’nin Subhu’l-A’şa Adlı Eseri Ve Edebi Özellikleri. Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, 3(8).
• Kazan, R. (2021). Osmanlı’da Ulûm-i Arabiyye/İ‘rab Olgusu Bakımından Osmanlı Üdebasından Mehmed b. Halil’in Türkçe Kasîde-i Bürde Şerhi (A. Bulut, A. Meydan, & A. İşleme, Ed.; 1. bs). İsar Yayınları.
• Manzur, E.-F. el-Ensârî er-Rüveyfiî ibn. (1414/1993). Lisanu’l-Arab (3. bs, 1-15). Daru’s-Sadr. el-Milânî, B. M. el-Ömerî. (1438/2017). Şerhu’l-Muğnî fi’n-Nahvi (1. bs, 1-1). İrşad Kitabevi.
• Mustafa el-Ğalayinî. (2005). Cami’u’d-Durusi’l-Arabiyye (1-1). Daru’l-Hadis.
• Nas, M. N. (2011). İkdu’n-Nami ala Şerhi Halli’l-Me’akıd (Fuat Nasır, Ed.; 4. bs). Daru Nuru’s-Sabah.
• en-Nesefî, E.-B. (2018). Medâri̇kü’t-Tenzîl Ve Hakāi̇ku’t-Te’vîl (1. bs, 1-3). Daru’t-Tahkik.
• Şemsüddin, M. H. (1978). Subhu’l-Â’şâ Mukaddimesi. Daru’l Kütübi’l-İlmiyye.
• eş-Şeybânî, A. b. H., Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel. (2001). el-Müsned (1-50). Muessesetü’r-Risale.
• et-Tehânevî, M. A. el-Fârûkī. (1996). Keşşâfü Istilâhâti̇’l-Fünûn ve’l-Ulûm (Corci Zeynani, Çev.; 1. bs, 1-2). Mektebetü Lübnan.
• Yiğit, İ. (2004). Memlükler. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 29, ss. 90-97). TDV Yayınları.
• Yi̇ği̇t, İ. (2014). Ayni̇’yi̇ Yeti̇şti̇ren Memlukler Dönemi̇ İlmi̇ Hareketine Genel Bi̇r Bakış. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11-12.
• Zeydan, C. (2005). Târîhu Âdâbi’l-Lugati’l-Arabiyye (1-2). Dâru’l-Fikr.
• ez-Ziriklî, E. G. (2002). el-A’lâm el-Kâmûs’u Terâcim ve’t-Tabakât (15. bs, 1-8). Daru’l-İlim.