NİĞDE İLİ ŞEHİRADLARININ (ASTİONİMLERİNİN) VERİLİŞ EĞİLİMLERİ

Yıl 2024, Sayı: 50, 315 - 336, 31.12.2024

Tuğba Korkmazer , Osman Yıldız

https://doi.org/10.61904/sbe.1557912

Öz

Dil, milletlerin kimliğidir. Bir milletin tarihi, kültürü, ülküsü vb. konuştuğu dilin sözcüklerinde gizlidir. Duygu ve düşünce dünyasının izleri edebiyatta, bilime yaptığı katkıları terminolojide, vatan yaptığı toprakların tapusu toponimide kayıtlıdır.
Toponimi (yeradı bilimi); yeradları (toponim) üzerine tarih ve coğrafya bilimlerine dayalı etimolojik, morfolojik ve semantik bir incelemeyi konu edinen adbilimi dalıdır. Pek çok alt dalı olan toponimin il, ilçe ve belde isimlerini kapsayan alanına şehiradları (astionim veya polisonim) adı verilmektedir.
Makalenin kapsamını, Niğde ili şehiradlarını oluşturan ‘Niğde’ il adı ile Niğde’ye bağlı 5 ilçe (Altunhisar, Bor, Çamardı, Çiftlik, Ulukışla) ve 23 belde (Aktaş, Alay, Azatlı, Bağlama, Bahçeli, Bozköy, Çukurkuyu, Değirmenli, Divarlı, Dündarlı, Edikli, Gümüşler, Hacıabdullah, Karaatlı, Karakapı, Keçikalesi, Kemerhisar, Kiledere, Konaklı, Orhanlı, Sazlıca, Yeşilgölcük, Yıldıztepe) adının leksik-semantik incelemesi oluşturmaktadır.
Bu çalışmada ilgili toponimlerin veriliş eğilimleri tespit edilmeye çalışılacak, gerektiğinde yerleşim yerinin bilinen eski adları ve idarî statüsünde yapılan değişiklikler hakkında bilgiler verilecektir. Çalışmanın sonunda, Niğde ili şehiradlarının veriliş eğilimlerine dair elde edilen istatistiksel veriler bir grafik ile gösterilecektir.

Anahtar Kelimeler

Niğde, Yeradları, Şehiradları.

Kaynakça

• Akçay, A. (2011). Arkeolojik ve Filolojik Belgeler Işığında Tabal Ülkesi. (Basılmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Albayrak, R. (2004). Toponim Teknikleri ve Kafkasya-Borçalı Yer Adları, Berikan Yayınevi.
• Avcı, C. (2009). Sugùr. TDV İslâm Ansiklopedisi (37. Cilt, ss. 473-474) içinde.
• Baykara, T. (1985). Türkiye Selçuklularında İdarî Birim ve Bununla İlgili Meseleler. Vakıflar Dergisi, XIX, 49-60.
• Coşkun, Y. (1989). Hitit Çivi Yazılı Belgelerin Işığı Altında İlk Çağda Tuṷanuṷa. TTK Belleten, LIII (207-208), 477-485.
• Çınaroğlu, A. (1987). Kemerhisar-Ambartepe 1986 Kazısı. IX. Kazı Sonuçları Toplantısı I (ss. 351-360) içinde, Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü.
• Çobanoğlu, A. V. (2007). Öküz Mehmed Paşa Külliyesi. TDV İslam Ansiklopedisi (34. Cilt, ss. 27-28) içinde.
• Çoşkun, F. (1996). 888/1483 Tarihli Karaman Eyaleti Vakıf Tahrir Defteri (Tanıtım, Tahlil ve Metin). (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Dâhiliye Vekâleti. (1928). Son Teşkilât-ı Mülkiyede Köylerimizin Adları. Hilal Matbaası.
• Dâhiliye Vekâleti. (1933). Köylerimiz. İstanbul Matbaacılık ve Neşriyat Türk Anonim Şirketi.
• Darkot, B. (1978). Niğde. İslam Ansiklopedisi (IX. Cilt, ss. 253-256) içinde. Milli Eğitim Basımevi.
• Doktor M. H. (2016). Türkiye’nin Sıhhî İçtımâ’î Coğrafyası Niğde Sancağı. (N. Topal ve G. Öztürk haz.). Kömen Yayınları.
• Ertuğrul, A. (2015). Niğdeli Kadı Ahmed’in el-Veledü’ş-şefîk ve’l-Hâfidü’l-halîk’ı (Anadolu Selçuklularına Dair Bir Kaynak) (C. I-II). TTK Yayınları.
• Erzi, A. S. (1950). Türkiye Kütüphânelerinden Notlar ve Vesikalar I. TTK Belleten, XIV (53), 85-105.
• Gabriel, A. (1962). Niğde Tarihi. (A. A. Tütenk çev.). Bengi Matbaası.
• Galanti, A. (1951). Niğde ve Bor Tarihi. Tan Matbaası.
• Gülensoy, T. (2009). Türkiye Türkçesinde Yaşayan “Küçük”, “Kiçik”, “Kiçi” ve “Keçi” Sözcükleri. Turkish Studies, 4 (8), 1-4.
• Halaçoğlu, Y. (2020). Anadolu’da Aşiretler, Cemaatler, Oymaklar (1453-1650) (C. I-VI). Atayurt Yayınevi.
• Hüseyniklioğlu, A. ve Arslan, H. (2009). 16. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Niğde Kazası Yerleşme Merkezlerinin Tespiti. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19 (2), 299-314.
• İbn Bibi. (2020). El-Avâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye (Selçuknâme II Tercüme). (M. Öztürk çev.). TTK Yayınları.
• İbn Hurdazbih. (2008). Yollar ve Ülkeler Kitabı. (M. Ağarı çev.). Kitabevi Yayınları.
• İçişleri Bakanlığı. (1946). Türkiye’de Meskûn Yerler Kılavuzu (C. I-II). Başbakanlık Devlet Matbaası.
• İçişleri Bakanlığı. (1968). Köylerimiz (1 Mart 1968 Gününe Kadar). Başbakanlık Basımevi.
• İzbırak, R. (1992). Coğrafya Terimleri Sözlüğü (Almanca-Fransızca-İngilizce Karşılıkları Eski ve Yeni Şekilleriyle, İndeksli). MEB Yayınları.
• Katip Çelebi. (2013). Cihannüma I-II. (B. Karlığa ve S. Öztürk haz.). Mahya Yayıncılık.
• Kınal, F. (1987). Eski Anadolu Tarihi. TTK Yayınları.
• Korkmaz, M. (2004). XVI. Yüzyılda Kilisehisar: Bizans Şehrinden Osmanlı Köyüne. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7 (11), 97-134.
• Kurgun, L. (2002). Denizli İli Yer Adları. (Basılmamış Doktora Tezi). Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.
• Oflaz, M. (1992). 16. Yüzyılda Niğde Sancağı. (Basılmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Oflaz, M. (2007). Niğde. TDV İslam Ansiklopedisi (33. Cilt, ss. 92-95) içinde.
• Oral, M. Z. (1935). Niğde Tarihi. Akpınar-Niğde Halkevi Mecmuası, 10, 3-7.
• Oral, M. Z. (1936). Niğde Tarihi. Akpınar-Niğde Halkevi Mecmuası, 16, 3-6.
• Oral, M. Z. (1955). Selçuklu Devri Vesikaları-Sultan Hatun Senedi, TTK Belleten, XIX (75), 385-394.
• Özkarcı, M. (2014). Türk Kültür Varlıkları Envanteri Niğde 51 (C. I-II). TTK Yayınları.
• Öztürk, İ. (2008). Niğde Sancağı (İdari ve Demografik Yapı) 1868-1923. Kömen Yayınları.
• Özüpekçe, Salman. (2021). Bir Şehirsel Toponimi Araştırması: Kilis’te Cadde Ve Sokak İsimlerinin Sınıflandırılması. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 40, 1-23.
• Sakaoğlu, S. (2001). Türk Ad Bilimi I-Giriş. TDK Yayınları.
• Sakin, O. (2010). 16. Yy. Osmanlı Arşiv Kayıtlarına Göre Anadolu’da Türkmenler ve Yörükler. Ekim Yayınları. Strabon, (2018). Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika: Kitap XII-XIII-XIV). (A. Pekman çev.). Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Şahin, İ. (2019). Adbilim. Pegem Akademi Yayınları.
• Topal, N. (2012). Karaman Eyaleti Vakıf Defterinde Niğde Vakıfları (H. 881/M. 1476). ZfWT Journal of World of Turks, 4 (2), 123-147.
• Toroğlu, E. (2006). Niğde İli Yerleşmeleri ve Lokasyon Planlaması. (Basılmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Toroğlu, E. (2009). Bor Şehri’nin Kuruluş ve Gelişmesi. Doğu Coğrafya Dergisi, 14 (21), 173-194.
• Tunçdilek, N. (1967). Türkiye İskân Coğrafyası. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Turan, O. (2018). Selçuklular Zamanında Türkiye. Ötüken Yayınları.
• Türkay, C. (2012). Başbakanlık Arşivi Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğu’nda Oymak, Aşiret ve Cemaatlar. İşaret Yayınları.
• Umar, B. (1993). Türkiye’deki Tarihsel Adlar. İnkılâp Kitabevi.
• Uzluk, F. N. (1958). Fatih Devrinde Karaman Eyaleti Vakıfları Fihristi. Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı. Uzunçarşılı, İ. H. (1942). Niğde’de Karamanoğlu Ali Bey Vakfiyesi, Vakıflar Dergisi, II, 45-80.
• Ünal, A. ve Girginer, K. S. (2007). Kilikya-Çukurova, İlk Çağlardan Osmanlılar Dönemi’ne Kadar Kilikya’da Tarihi Coğrafya, Tarih ve Arkeoloji. Homer Kitabevi.
• Vardar, B. vd. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Multilingual Yayınları.
• Wittek, P. (1970). Bizanslılardan Türklere Geçen Yer Adları. (M. Eren çev.). Selçuklu Araştırmaları Dergisi I, 193-240. Yavuz, S. ve Şenel, M. (2013). Yer Adları (Toponim) Terimleri Sözlüğü. Turkish Studies, 8 (8), 2239-2254. Yusifov, Y. ve Kerimov, S. (2017). Toponimimin Esasları Üzerine Bir İnceleme. (S. Yavuz çev.). Asos Yayınları.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, kutu/gömlek/sıra: 254/39/15, tarih: 22.11.1955.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, kutu/gömlek/sıra: 265/23/14, tarih: 31.07.1957.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, kutu/gömlek/sıra: 367/37/7, tarih: 11.08.1971.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, kutu/gömlek/sıra: 323/75/18, tarih: 06.12.1974.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, kutu/gömlek/sıra: 367/36/15, tarih: 11.08.1971.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, kutu/gömlek/sıra: 54/9/8, tarih: 31.03.1930.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, kutu/gömlek/sıra: 55/13/12, tarih: 22.05.1930.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, kutu/gömlek/sıra: 635/59/30, tarih: 31.12.1987.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi, A.{DVNSMHM.d…, dosya/gömlek no: 135/1333, tarih: 20.12.1141.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi, C..DRB., dosya/gömlek no: 7/302, tarih: 06.08.1215.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi, DH.MUİ., dosya/gömlek no: 7/16, tarih: 05.09.1327.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi, DH.MUİ., dosya/gömlek no: 24/17, tarih: 27.09.1328.
• T.C. Resmi Gazete, S. 20523, tarih: 20.05.1990. 03.07.2024 tarihinde https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/20523.pdf adresinden erişilmiştir.
• T.C. Resmi Gazete, S. 6635, tarih: 18.06.1947. 03.07.2024 tarihinde https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/6635.pdf adresinden erişilmiştir.
• İçişleri Bakanlığı, (t.y.). 11.07.2024 tarihinde https://www.icisleri.gov.tr/kurumlar/icisleri.gov.tr/IcSite/illeridaresi/Bilgiler2/%C4%B0l%20ve%20%C4%B0l%C3%A7e%20Kurulu%C5%9F%20Tarihleri%202018.pdf adresinden erişilmiştir.
• İSAM, (t.y.). 21.09.2024 tarihinde https://isamveri.org/salname/sayilar.php?%20sidno=D02467 adresinden erişilmiştir.
• Konaklı Belediyesi, (t.y.). 03.07.2024 tarihinde https://www.nigdekonakli.bel.tr/sehir/konakli-tarihi/12/ adresinden erişilmiştir.
• Kültür Turizm Bakanlığı, (t.y.). 21.09.2024 tarihinde https://nigde.ktb.gov.tr/TR-74353/efsaneler.html#:~:text=KE%C3%87%C4%B0%20KALES%C4%B0&text=Kaledekiler%20gelenlere%20say%C4%B1ca%20%C3%A7ok%20kalabal%C4%B1k,'Ke%C3%A7i%20Kalesi'%20oldu%C4%9Fu%20s%C3%B6ylenmektedir adresinden erişilmiştir.
• Türk Dil Kurumu, (t.y.). 11.07.2024 tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişilmiştir.
• Yıldıztepe Belediyesi, (t.y.). 03.07.2024 tarihinde https://www.yildiztepe.bel.tr/sayfa/19_yildiztepe-tarihi adresinden erişilmiştir.