HANBELÎ GELENEĞİN TEMSİLCİLERDEN İBN BATTA’NIN (Ö. 387/997) İTİKÂDÎ ve MEZHEBÎ GÖRÜŞLERİ

Yıl 2024, Sayı: 50, 227 - 253, 31.12.2024

Anas Ihsan Jameel

https://doi.org/10.61904/sbe.1583715

Öz

Ahmed b. Hanbel’e (ö. 241/855) nispetle onun fikirleri etrafında teşekkül etmeye başlayan Hanbelîlik, Müslüman toplumda “Ehl-i Sünnet’in dört fıkıh mezhebinden biri” olarak şöhret bulmuş olmasına rağmen kendine özgü itikâdî fikirleriyle de itikâdî-fıkhî bir mehzep hüviyetindedir. Erken dönemlerden itibaren Merrûzî (ö. 275/888), Hallâl (ö. 311/923) gibi âlimlerin katkıda bulunduğu Hanbelî geleneğin 4./10. yüzyıl âlimlerinden biri de İbn Batta (ö. 387/997)’dır. İbn Batta, el-İbâne ‘an Şerî‘ati’l-Firkati’n-Nâciye ve Mücânebeti’l-Firaki’l-Mezmûme ve eş-Şerh ve'l-İbâne ‘alâ Usûli’s-Sünne ve'd-Diyâne ve Mücânebetü’l-Muhâlifîn ve Mübâyenetü Ehl-i'l-Ehvâi'l-Mârikîn adlı eserleriyle tanınmaktadır. İbn Batta eserlerinde diğer mezheplere karşı bilhassa Hariciler, Mu‘tezile, Mürcie ve Cehmiyye’ye karşı tekfirci tavrını da açık bir şekilde ortaya koymuştur. Bu çalışmanın amacı, İbn Batta’nın mezkûr eserleri çerçevesinde itikâdî ve mezhebî görüşlerinin İslam Mezhepleri Tarihi metoduna uygun bir biçimde incelenmesidir. Çalışmada öncelikle İbn Batta’nın hayatı ve yaşadığı dönemin dinî ve siyasî durumu hakkında bilgi verilmiş ve akabinde itikâdî görüşleri iman, tevhid, nübüvvet, kaza kadar konuları çerçevesinde incelenmiştir. Diğer mezheplere dair görüşleri bağlamında 73 fırka tasnifine yönelik yaklaşımı ve Şia, Haricilik, Mu‘tezile, Cehmiyye ve Mürcie fırkalarıyla ilgili değerlendirlemeleri analiz edilmiştir. Son olarak Ma‘bed el-Cühenî (ö. 80/699), Gaylân ed-Dımeşkî, (ö. 106/724), Ca‘d b. Dirhem (ö. 124/742), Cehm b. Safvân (ö. 128/745-746), Ebû Hanife (ö. 150/767), Bişr el-Merîsî (ö. 218/833), Kerâbîsî (ö. 248/862) gibi kendine özgü itikâdî ve fıkhî yaklaşımlarıyla ismi öne çıkan tarihî şahsiyetler hakkındaki görüşleri ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

İbn Batta, Hanbelîlik, 4. asır, mezhep, Ahmed b. Hanbel

Kaynakça

• Abdullah b. Ahmed b. Hanbel. (1986). Kitâbü’s-Sünne. thk. Muhammed b. Said el-Kahtânî. (2 cilt) Dâru İbni’l-Kayyim.
• Abdülkadir Bedrân, Abdülkadir b. Ahmed ed-Dumi. (1981). el-Medhâl ilâ Mezhebi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türki. (2. Basım). Müessesetü'r-Risâle.
• Ahmed b. Hanbel. (2001). el-Müsned. thk. Şu‘ayb el-Arnaut vd., (50 cilt). Müessesetü'r-Risâle.
• Ahmed b. Hanbel. (2020). er-Red ‘ale’z-Zenâdıka ve’l-Cehmiyye Zındıklara ve Cehmiyye’ye Reddiye. Ankara Okulu Yayınları.
• Aydınlı, Osman. (2010). Akılcı Din Söylemi Farklı Yönleriyle Mu‘tezile Ekolü. Hititkitap Yayınevi.
• el-Berbehârî, Ebû Muhammed Hasan b. Ali b. Halef. (1993). Şerhü's-Sünne. thk. Ebû Yasir Hâlid b. Kâsım er-Reddâdi. Mektebetu’l-Gurabâi’l-Eseriyye.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-Buhârî. (1987). el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Mustafa Dib el-Buga. (6 clit). Dârü İbn Kesîr.
• Bulut, Zübeyir. (2003). Hanbeli Akaid Sistemi. (Doktora Tezi) Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Çelik, Hasan Can ve Marulcu, Hasan Tevfik, Dört Mezhep İmamının Îmân Tanımları -Kelâm İlmi Bağlamında Mukayeseli Bir Değerlendirme-. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. (46), 103-126.
• ed-Dakır, Abdülgani. (1999). A‘lâmü’l-Müslimîn: Ahmed bin Hanbel İmamu Ehli’s-Sünne 164-241 h. (4. Baskı) Dârü’l-Kalem.
• ed-Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl. (2000). el-Müsned. thk. Hüseyin Selim Asad ed-Dârânî. (4 cilt) Dârü'l Mûğnî.
• ed-Dârimî, Ebû Saîd Osman b. Saîd b. Hâlid. (1985). er-Red ‘ale'l-Cehmiyye. thk. Bedr b. Abdullah Bedr. Dârü's-Selefiyye.
• Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk (t.y.). es-Sünen. thk. Muhammed Muhiyeddin Abdülhamid . (4 cilt) el-Mektebetül Asriyye.
• Ebû Zehra, Muhammed. (t.y.). İbn Hanbel. Dârü'l-Fikri’l-Arabî.
• Ebû Zehra, Muhammed. (t.y.). Târihu’l-Mezâhibi’l-İslâmiyye fî’s-Siyâse ve’l-Akâid ve Târîhü’l-Mezâhibi’l-Fıkhiyye. Dârü'l-Fikri’l-Arabî.
• Ebü’l-Yümn el-Uleymî, Mucirüddin. (1997). el-Menhecü’l-Ahmed fi Terâcimi Ashâbi’l-İmâm Ahmed. thk. Abdülkadir el-Arnaût vd., (6 cilt) Dâru’s-Sâdr.
• el-Elbânî, Muhammed Nâsıruddîn. (2010). Mevsû‘atü’l-‘Allâme el-İmâmi’l-Müceddidi’l-‘Asr Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî. Haz. Şâdî b. Muhammed. (9 cilt) Merkezü’n-Nu‘mân.
• Hâlid Kebîr Allâl. (t.y.) Safahât min Târîhi Ehli’s-Sünne ve’l-Cemâ῾a bi Bağdâd (200-500 H/815-1106 M). Matbaatu Hûme.
• Hallâl, Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed b. Harun. (1989). es-Sünne. thk. Atıyye Zehrânî. (3 Cilt) Dârü'r-Râye.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Hatîb Ahmed b. Ali b. Sabit. (2002). Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. (16 cilt) Dârü'l-Garbi’l-İslâmî.
• Hudarî, Muhammed b. Afîfî el-Bâcûrî (2003). Muhâdarât fî Târîhi'l-Ümemi'l-İslâmiyye ed-Devletü’l-Abbâsiyye. Müʾessesetü’l-Muhtâr.
• Güler, Mehmet Hilmi. (2022). Ebû Bekir el-Hallâl'ın Kitâbü's-Sünne Adlı Eserinde Mezheplere Yönelik Eleştirileri ve Muhtelif Konulardaki Kanaatleri. Kocatepe İslami İlimler Dergisi, (5). 113-135.
• İbn Asâkir, Ali b. el-Hasan b. Hîbetillah. (1998). Târîhu Medîneti Dımaşk. thk. Amr b. Garâme el-Amruvî. (80 cilt) Dâru’l-Fikr.
• İbn Batta, Ebû Abdillah Ubeydullah b. Muhammed el-Ukberî. (1996). İbtâlü’l-Hiyal, thk. Süleymân bin Abdullah el-Amîr. Müessetü’r-Risale.
• İbn Batta, Ebû Abdillah Ubeydullah b. Muhammed el-Ukberî. (2005). el-İbâne ‘an Şerî‘ati’l-Firkati’n-Nâciye ve Mücânebeti’l-Firaki’l-Mezmûme. thk. Hammâd b. Abdulmuhsin et-Tuveycri vd. (9 cilt) Dâru’r-Râye.
• İbn Batta, Ebû Abdillah Ubeydullah b. Muhammed el-Ukberî. (2020). Seb‘ûne Hadîsen fî’l-Cihâd. tahrîc ve te'lîk. Ebû Zeydân el-Arabî. (2. Basım) Dâr el-Âser.
• İbn Batta, Ebû Abdillah Ubeydullah b. Muhammed el-Ukberî. (2006). el-İbâne ‘an Şerî‘ati’l-Firkati’n-Nâciye ve Mücânebeti’l-Firaki’l-Mezmûme. thk. Seyyid İmran. (2 cilt) Dâru’l-Hadîs.
• İbn Batta, Ebû Abdillah Ubeydullah b. Muhammed el-Ukberî. (2017). eş-Şerh ve'l-İbâne ‘alâ Usûli’s-Sünne ve’d-Diyâne ve Mücânebetü’l-Muhâlifîn ve Mübâyenetü Ehli’l-Ehvâi’l-Mârikîn. thk. Rıza b. Na‘sân Mu‘tî. (2. Basım) Mektebetü'l-‘Ulûm ve’l-Hikem.
• İbn Ebû Asım, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Dahhâk. (1980). es-Sünne. thk. Muhammed b. Nâsirüddin el-Elbâni. (2 cilt) el-Mektebetü’l-İslâmi.
• İbn Ebû Ya‘lâ, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Muhammed el-Hanbelî, (1952). Tabakâtu’l-Hanâbile. thk. Muhammed Hamid el-Fıkî. Dârü’l-Ma‘rife.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. (1971). Lisânü’l-Mîzân. thk. Dâiretü’l-Ma‘ârifi’n-Nizâmiyye. (5 cilt). (2. Basım) Müessesetü’l-A‘lemî.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmadüddin İsmail b. Ömer. (1997). el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. (21 cilt). Darü’l Hicr.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. (1981).el-ʿİlelü’l-mütenâhiye fi’l-eḥâdîsi’l-vâhiye. thk. İrşâdülhak el-Eserî. (2 cilt). (2 Basim). Dâru’l-Ulûmi’l-Eserîyye.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. (1968). el-Mevzûʿât. thk. Abdurrahman Muhammed Osman. (3 cilt). Mektebetü's-Selefiyye.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. (1992). el-Muntazam fî Târîhi'l-Mülûk ve’l-Ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Ahmed Ata, Mustafa Abdülkadir Ata. (19 cilt). Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. (1985). el-Lübâb fî Tehzîbi’l Ensâb. (3 cilt). Dâru’s Sâdır.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. (1994). el-Kâmil fi’t-Târîh. thk. Ebu’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî. (11. cilt) Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbnü’l-İmâd, Ebû’l-Felah Abdulhay b. Ahmed b. Muhammed (1986). Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb. thk. Abdulkadir el-Arnaût-Mahmud el-Arnaût. (11 cilt). Dâru İbn Kesîr.
• İğde, Muhyettin. (2016). Siyasi-İtikadi Bir Mezhep Olarak Hanbeliliğin Teşekkül Süreci. Pasifık Ofset.
• Koca, Ferhat. (1997). “Hanbelî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 15/525-547, TDV Yayınları.
• Koç, İsa. (2020). Hanbelîlik-Eş῾arîlik ilişkisi (III.-V./IX.-XI. yy.). (Doktora Tezi). Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Isparta.
• Köse, Saffet. (1999) “İbn Batta”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/358, TDV Yayınları,
• Kutlu, Sönmez. (2002). Türklerin İslamlaşma sürecinde Mürcie ve Tesirleri. (4. Basım) TDV Yayınları.
• Kutlu, Sönmez. (2010). Mezhepler Tarihine Giriş, Dem Yayınları.
• el-Mâlâtî, Ebu’l-Huseyin Muhammed b. Ahmed (2009). Kitâbu’t-Tenbîh ve’r-Red ‘alâ'l-Ehvâ ve'l-Bida‘.Müessesetü’r-Reyyân.
• el-Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî. (1954). el-Müsnedü’s-Sahîhi'l-Muhtasar bi Nakli'l-‘Adl ‘ani’l-‘Adl ilâ Resûlullah (s.a.s.). thk. Muhammed Fuad Abdulbâkî. (5 cilt) Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî.
• en-Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. (1991). es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Abdülgaffâr Süleyman el-Bündârî ve Seyyid Kesrevî Hasan. (6 cilt) Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Onat, Hasan. (2017). Emevi Devri Şii Hareketleri ve Günümüz Şiiliği. (3. Basım) Endülüs Yayınları.
• es-Safedî, Ebü's-Selahuddin Halil b. Aybek b. Abdullah. (2000). el-Vâfî bi’l-Vefeyât. thk. Ahmed el-Ernaût-Türki Mustafa. (29 cilt). Dâru İhya’i’t-Türas.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet. (2015). İslam Düşünce Tarihinde Mezhepler. (10. Basım) Rağbet Yayınları.
• es-Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerim b. Muhammed b. Mansur el-Mervezî. (1962). el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemenî vd. (13 cilt) Dâiretü’l-Ma‘arifi’l-Osmaniyye.
• et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemi. (1998). el-Câmiü’l-Kebîr, Sünenü’t-Tirmizî. thk. Beşşar Avvad Ma‘rûf. (6 cilt) Dârü’l-Garbi’l-İslâmî.
• Yıldız, Harun. (2010). Kendi Kaynakları Işığında Haricîliğin Doğuşu ve Gelişimi. Araştırma Yayınları.
• Yılmaz, Hasan. (2017). Abbasiler ve Abbasi Halifeler. Elips Kitap Evi.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. (1963). Mîzânü’l-i‘tidâl fî Nakdi’r-Ricâl. thk. Ali Muhammed Bicâvî. (4 cilt). Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. (1967). Dîvânü’d-Dü‘afâ ve’l-Metrûkîn. thk. Hammâd b. Muhammed el-Ensârî. (2. Basım) Mektebetü’n-Nehda.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. (1985). Siyerü A‘lâmi’n-Nübelâ, thk. Şu‘ayb el-Arnaut vd., (25 cilt). (3. Basım) Müessesetü'r-Risâle.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. (1995). el-‘Ulüv li’l-ali el-Gaffâr fi İzahi Sahih’l-Ahbari ve Sakimiha. Thk. Ebû Muhammed Eşref b. Abdilmeksud. Mektebetü Edvâi's-Selef
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. (1997). el-Muğnî fî’d-Dü‘afâ. thk. Ebû’z-Zehrâ Hâzim el-Kâdî. (2 cilt). Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. (2003). Târîhü'l-İslâm ve Vefeyâtü'l-Meşâhîr ve'l-A‘lâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. (15 cilt). Dârü’l-Garbi’l-İslâmî.
• ez-Ziriklî, Hayreddin. (2002). el-A‘lâm. (8 cilt) (15. Basım) Dâru’l-‘İlm lil-Melâyîn.