TÜRKİYE’DE VERGİ UYUŞMAZLIKLARININ BARIŞÇIL YOLLARLA ÇÖZÜMÜNÜN VERGİ UYUMUNA ETKİSİ

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 30, 264 - 295, 27.12.2025

Cemil Altun , Osman Pehlivan

Öz

Bu çalışma, Türkiye’de vergi uyuşmazlıklarının barışçıl yollarla çözümünün vergi uyumu üzerindeki etkisini değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Modern vergi sistemlerinde bu yöntemler, mükellef-devlet ilişkilerinin sürdürülebilirliği ve gönüllü uyum açısından kritik öneme sahiptir. Araştırmada, İstanbul’da görev yapan 398 mali müşavire uygulanan anketle bu çözüm mekanizmalarının vergi uyumuna etkisi hem mükellef hem de devlet bakış açısıyla incelenmiştir. Ölçeğin güvenilirliği ve geçerliliği; Cronbach’s α, Kaiser–Meyer–Olkin ve Bartlett testleri ile doğrulanmış; ardından faktör yükleri incelenerek yapı geçerliliği sağlanmış ve açımlayıcı faktör analizi gerçekleştirilmiştir. Bulgular, uyuşmazlıkların çözümünde barışçıl yöntemlerin gerekli olduğunu ve bunların vergi uyumunu genel olarak artırdığını göstermektedir. Ancak, başvuru sınırlamalarının olmaması bu yöntemleri suiistimale açık hâle getirebilmekte ve bazı uyumlu mükelleflerde adalet algısını zedeleyebilmektedir. Sadece İstanbul örneklemiyle sınırlı olması, doğrudan mükelleflerle çalışma yapılamaması ve veri paylaşımındaki kısıtlılıklar bulguların genellenebilirliğini sınırlandırsa da elde edilen sonuçlar literatüre anlamlı katkılar sunmakta ve politika geliştirme açısından yol gösterici nitelik taşımaktadır. Ayrıca, Türkiye’deki tüm barışçıl uyuşmazlık çözüm mekanizmalarını hem mükellef hem de devlet açısından bütüncül bir yaklaşımla ele alması ve vergi uyumunu artırmaya yönelik somut politika önerileri geliştirmesi bakımından özgün bir katkı sağlamaktadır. Sonuçlar, bu mekanizmalar ıslah edici ve suiistimale kapalı bir biçimde yeniden yapılandırıldığında gönüllü uyumun ve sistem etkinliğinin artacağına işaret etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Vergi Uyumu , Vergi Uyuşmazlıkları , Barışçıl Çözüm Yolları , Vergi Barışı , Alternatif Uyuşmazlık Çözümü

THE IMPACT OF AMICABLE RESOLUTION OF TAX DISPUTES ON TAX COMPLIANCE IN TÜRKİYE

Öz

This study evaluates the impact of amicable tax dispute resolution in Turkey on tax compliance. In modern tax systems, such methods are vital for sustainable taxpayer–state relations and voluntary compliance. A survey of 398 certified public accountants in Istanbul explored these resolution mechanisms’ effects on compliance from both taxpayer and government perspectives. Reliability and validity of the scale were confirmed via Cronbach’s α, Kaiser–Meyer–Olkin, and Bartlett tests; construct validity was assessed through factor loadings followed by exploratory factor analysis. Findings reveal that amicable approaches are essential for dispute resolution and generally increase compliance. However, absence of procedural limits may invite abuse and diminish perceptions of fairness among compliant taxpayers. Furthermore, the study proposes targeted reforms to strengthen application boundaries and safeguard equity. The study’s generalizability is limited by its exclusive Istanbul sample, lack of direct engagement with taxpayers, and data-sharing constraints; nonetheless, results contribute meaningfully to the literature and inform policy development. By examining all amicable dispute-resolution mechanisms comprehensively from both perspectives and proposing concrete recommendations, this research offers an original contribution. Evidence suggests that redesigning these mechanisms to be corrective and abuse-resistant will bolster voluntary compliance and enhance system efficiency.

Anahtar Kelimeler

Tax Compliance , Tax Disputes , Amicable Resolution Mechanisms , Tax Amnesty , Alternative Dispute Resolution

Kaynakça

• Abdurrahmani, E. (2019). Vergi Aflarının Mükellefler Üzerindeki Etkileri: Kosova Örneği [Doctoral Dissertation]. Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi.
• Aksoy, Ş. (1990). Türk Vergi Hukukunda Pişmanlık ve İslah Müessesesi. Maliye Araştırma Merkezi Konferansları, 33, 41-52.
• Alm, J., & Beck, W. (1993). Tax Amnesties and Compliance in The Long Run: A Time Series Analysis. National Tax Journal, 46(1), 53-60.
• Alpar, R. (2013). Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistiksel Yöntemler. Ankara: Detay Yayıncılık.
• Altunoğlu, E. (2017). 6718 Sayılı Kanun ile Yeniden Düzenlenen “İzaha Davet” Müessesesi̇. Mali Çözüm Dergisi, 143, 265-274.
• ANAO (2014). Compliance Effectiveness Methodology. Australian Taxation Office the Auditor-General Audit Report No.39 2013-14 Performance Audit. Barton: ANAO Publications.
• Andreoni, J., Erard, B., & Feinstein, J. (1998). Tax Compliance. Journal of Economic Literature, 36(2), 818-860.
• Arıman, Y. (2019). Kamu Harcamalarının Vergi Uyumuna Etkisi: Türkiye Örneği [Doctoral Dissertation]. Karadeniz Teknik Üniversitesi.
• Arslaner, H. (2016). Vergi Uyuşmazlıklarının İdari Aşamada Çözümünde Uzlaşma Müessesesi ve Etkinliği Sorunu. Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi, 17, 273-300. https://doi.org/10.18092/ijeas.36589.
• Atçeken, F. D., Altundemir, M. E., & Turan, A. H. (2018). Vergi Aflarının Vergi Uyumuna Etkisi: Kocaeli Örneği. Maliye Araştırmaları Dergisi, 4(1), 59-75.
• Bărbuţă-Mişu, N. (2011). A Review of Factors for Tax Compliance. Annals of Dunărea de Jos University. Fascicle I: Economics and Applied Informatics, 1, 69-76.
• Bătrâncea, L.-M., Nichita, R.-A., Bătrâncea, I., & Moldovan, B. A. (2012). Tax Compliance Models: From Economic to Behavioral Approaches. Transylvanian Review of Administrative Sciences, 8(36), 13-26.
• Batur, Ö. (2020). Vergi̇ Uyuşmazlıklarında Kanun Yolundan Vazgeçme Müessesesi̇. Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, 43, 203-218.
• Bayraklı, H. H. (2017). Pişmanlık ve Islah Hükümleri Karşısında Vergi Kaçakçılık Suçlarının Konumu. Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, 8(31), 47-64.
• Bayraklı, H. H. (2018). Vergi Yargılama Hukuku. Trabzon: Celepler Matbaacılık Yayın ve Dağıtım.
• Berksoy, T., & Kırçiçek, E. G. (2018). Ülkemizde Vergi̇ Aflarının Vergi̇ Gelirleri̇ Üzerindeki̇ Etkisi̇: 2002 ve Sonrası. Journal of Life Economics, 5(3), 137-152.
• Biniş, M. (2012). Türk Vergi Hukukunda Vergi Hataları ve Sonuçları [Doctoral Dissertation]. Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Biyan, Ö., Altundal Biyan, N., & Ötgen, Z. (2021). İzaha Davet Müessesesinin Vergi Uyumu Üzerindeki Etkisinde Güvenin Aracılık Rolü: Denizli İli Muhasebe Meslek Mensupları Örneği. International Journal of Public Finance, 6(2), 332-352. https://doi.org/10.30927/ijpf.950278.
• Bozdoğan, D., & Çataloluk, C. (2018). Vergi Usul Kanununda Yer Alan “İzaha Davet” Kurumunun Değerlendirilmesi ve Öneriler. Journal of International Management, Educational and Economics Perspectives, 6(1), 42-56.
• Bozdoğanoğlu, B. (2016). Vergi Hukuku ve Ceza Hukuku Normları Açısından Pişmanlık: Sorunlar-Yaklaşımlar-Çözüm Önerileri. International Journal of Public Finance, 1(2), 146-167.
• Can, A. (2014). SPSS ile Bilimsel Araştırma Sürecinde Nicel Veri Analizi. Ankara: Pegem Akademi.
• Candan, T. (2006). Vergilendirme Yöntemleri ve Uzlaşma (2. Baskı). Ankara: Maliye ve Hukuk Yayınları.
• Çelik, V. (2015). Vergi Uyum Maliyetleri ve Vergi Uyumu: Konya İli Küçük İşletmelere Bir Uygulama [Master’s Thesis]. Selçuk Üniversitesi.
• Çetin, G. (2007). Vergi Aflarının Vergi Mükelleflerinin Tutum ve Davranışları Üzerindeki Etkisi. Yöneti̇m ve Ekonomi̇, 14(2), 171-187.
• Cibo, H. (2019). Vergisel Uyuşmazlıkların Uzlaşma Yoluyla Çözümünün Vergiye Gönüllü Uyuma Etkisi [Doctoral Dissertation]. Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi.
• Çokluk, Ö., Şekercioğlu, G., & Büyüköztürk, Ş. (2014). Sosyal Bilimler İçin Çok Değişkenli İstatistik: SPSS ve LISREL Uygulamaları. Ankara: Pegem Akademi.
• Demir, İ. (2020). SPSS ile İstatistik Rehberi (1. Baskı). İstanbul: Efe Akademi Yayınevi.
• Demirkıran Ada, E. (2024). Vergi̇ Aflarının Mükelleflere Etkileri̇: Türkiye Analizi̇ (Aralık 2024). İzmir: Duvar Yayınları.
• Doğan, A., & Kabayel, M. (2018). Vergi̇ Hukukunda İzaha Davet Uygulaması. Vergi Raporu, 224, 58-66.
• Dolbun, M. (2019). Vergi Uyumu Kapsamında Kurumlar Vergisi Mükelleflerinin Davranışları [Doctoral Dissertation]. İstanbul Üniversitesi.
• Dönmez, R. (1990). Teori ve Uygulamada Vergi Afları [Doctoral Dissertation]. Anadolu Üniversitesi.
• Dönmez, R. (1997). Vergi̇ Yönetiminin İşlevleri Açısından Vadesi̇ Geldiği̇ Halde Ödenmemiş Vergi̇ Borçlarının Tahsiline İlişkin Bazı Sorunlar ve Öneriler. Anadolu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 13(1), 393-402.
• Eroğlu, O., & Cibo, H. (2019). Uzlaşmanın Vergiye Gönüllü Uyuma Etkisi: Ankara’daki SMM, YMM SM’ler Üzerine SM’ler Üzerine Bir Uygulama. Global Journal of Economics and Business Studies, 8(15), 110-132.
• Erol, A. (2021). Vergi Uyuşmazlıkları ve Çözüm Yolları. Ankara: Adalet Yayınevi.
• Eşitli, E. A. (2013). Suçların ve Cezaların Kanuniliği İlkesi. TBB Dergisi, 104, 225-246.
• Gafar, U. H. (2020). Kanun Yolundan Vazgeçme Müessesesi. Vergi Sorunları Dergisi, 379, 122-133.
• Gökbunar, A. R., & Coşkun, M. E. (2025). Vergi Uyuşmazlıklarının Çözüm Yollarının Vergi Uyumuna Etkisi: Manisa İli Örneği Üzerine Bir Araştırma. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 23(2), 418-436. https://doi.org/10.18026/cbayarsos.1614695.
• Güler, H. (2020). Türkiye’de Vergi Aflarının Vergi Gelirleri Üzerindeki Etkisinin Olay Analiziyle Ölçülmesi. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 19(1), 256-273. https://doi.org/10.21547/jss.615648. Gültekin, M. (2016). Vergi Uyuşmazlıklarının Çözüm Yollarından Uzlaşma. Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, 0(7), 575-607.
• Günay, H., & Gürdal, T. (2022). Vergi Uyuşmazlıklarının İdari Yolla Çözümünde Usul Adaletinin Gönüllü Vergi Uyumuna Etkisi. Maliye Dergisi, 182, 130-159.
• Hepeksaz, E., & Sonkur, G. (2017). Vergi Usul Kanunu ve Gümrük Kanunu Kapsamında Uzlaşma Müessesesi (Sayısal Veriler Işığında Değerlendirmeler). Gümrük & Ticaret Dergisi, 10, 49-66.
• Hökelekli, O., & Buyrukoğlu, S. (2024). Türkiye’de Vergi Affına Yönelik Akademik Çalışmaların Bibliyometrik Analizi. Vergi Sorunları Dergisi, 428, 105-118.
• James, S., & Alley, C. (2002). Tax Compliance, Self-Assessment and Tax Administration. Tax Compliance, 2(2), 26-42.
• Kalaycı, Ş. (2014). Faktör Analizi. In Ş. Kalaycı (Ed.), SPSS Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistik Teknikleri. Ankara: Asil Yayın Dağıtım.
• Kamleitner, B., Korunka, C., & Kirchler, E. (2012). Tax Compliance of Small Business Owners: A Literature Review and Conceptual Framework. International Journal of Entrepreneurial Behaviour and Research, 18, 330-351. https://doi.org/10.1108/13552551211227710.
• Kaplan Dönmez, N. F. (2025). Vergi Uyuşmazlıklarının Çözümünde Kanun Yolundan Vazgeçme Kurumunun Etkinliği. Maliye Finans Yazıları Dergisi, 123, 250-270. https://doi.org/10.33203/mfy.1634717.
• Karaer, M. (2020). Türkiye’de Vergi Aflarının Vergi Uyumu ve Adaletine Etkileri Üzerine Bir Araştırma. International Journal of Social and Humanities Sciences Research (JSHSR), 7(62), Article 62. https://doi.org/10.26450/jshsr.2243.
• Karakoç, Y. (2014). Vergi Cezası Anlaşmazlıklarının Çözüm Yollarından Cezalarda İndirim Müessesesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 16(Özel Sayı 2014), 3637-3739.
• Karakoç, Y. (2016). Vergi Ceza Hukuku (1. Baskı). Ankara: Yetkin Yayınları.
• Karakoç, Y. (2017). Vergi Yargılaması Hukuku (4. Baskı). Ankara: Yetkin Yayınları.
• Karakoç, Y. (2019). Genel Vergi Hukuku. Ankara: Yetkin Yayınları.
• Kargı, V. (2011). Türkiye’de Vergi Aflarının Vergi Gelirlerine Etkisi. Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, 7(13), 101-115.
• Keleş, S. S. (2024). An Overview of the Relationship between Tax Amnesties and Tax Compliance: A Field Study in İstanbul. 222.
• Küçükkaya, M. (2020). Tarhiyat Sonrası Uzlaşmanın Sonuçları. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 30(1), 253-272.
• Lederman, L. (2003). The Interplay Between Norms and Enforcement in Tax Compliance. Ohio State Law Journal, 64(6), 1453-1514. https://doi.org/10.2139/ssrn.391133.
• OECD. (2004). Compliance Risk Management: Managing and Improving Tax Compliance. Paris: OECD Publishing.
• Oktar, A. (2018). Vergi Hukuku (13. Baskı). İstanbul: Türkmen Kitapevi.
• Öncel, M., Kumrulu, A., & Çağan, N. (2014). Vergi Hukuku. Ankara: Turhan Kitapevi.
• Pehlivan, O. (2019). Vergi Hukuku (1. Baskı). Trabzon: Celepler Matbaacılık Yayın ve Dağıtım.
• Sarılı, Ö. (2020). Türk Vergi Hukukunda Uzlaşma Müessesesinin İşleyişinin Meslek Mensupları Açısından Değerlendirilmesi: Aydın İline Yönelik Ampirik Bir Analiz [Doctoral Dissertation]. Aydın Adnan Menderes Üniversitesi.
• Savaşan, F. (2006). Vergi Afları: Teori ve Türkiye Uygulamaları (“Vergi Barışı” Uygulama Sonuçları). Afyon Kocatepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 8(1), 41-65.
• Şenyüz, D., Yüce, M., & Gerçek, A. (2017). Vergi Hukuku (Genel Hükümler) (8. Baskı). Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım.
• Song, Y., & Yarbrough, T. E. (1978). Tax Ethics and Taxpayer Attitudes: A Survey. Public Administration Review, 38(5), 442-452.
• Tekin, A., & Sekmen Gürçam, Ö. (2017). Vergi Affı Uygulamalarının Vergiye Gönüllü Uyum ile İlişkisi: Iğdır İli Üzerine Bir Araştırma. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 6(6), 116-126.
• Tekin, A., Tuncer, G., & Sağdıç, E. N. (2013). Vergi̇ Afları Sonrasında Vergi̇ Uyum Süreci̇. Sakarya Üniversitesi İktisat Dergisi, 2(2), 1-26.
• Tunçer, M. (2012). Hükümet-Birey İlişkilerinin Vergi Uyumuna Etkisi ve Türkiye. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 57(3), 107-128. https://doi.org/10.1501/SBFder_0000001760.
• Tyler, T. R. (2006). Psychological Perspectives on Legitimacy and Legitimation. Annual Review of Psychology, 57(Volume 57, 2006), 375-400.
• United Nations. (2019). Chapter on Domestic Dispute Resolution Mechanisms of the Handbook on Dispute Avoidance and Resolution. E/C.18/2019/CRP.17. New York: United Nations Publications.
• Üyümez, M. E. (2016). Vergi Mevzuatının Karmaşıklığı ve Uzlaşma Yöntemi Bağlamında Vergi Uyumunun Değerlendirilmesi. Ekonomi Bilimleri Dergisi, 8(1), 39-45.
• Uzunali, E., & Ataker, M. E. (2024). 2007-2022 Yıllarında Vergi̇ Aflarının Gerçekleşen ve Tahmini̇ Vergi̇ Gelirleri̇ ile Ekonomik Büyüme Oranları İlişkisi̇. Scientific Journal of Finance and Financial Law Studies, 4(1), 57-65.
• Vergi Usul Kanunu [VUK] (1961), T. C. Resmî Gazete, 1037, https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat? MevzuatNo=213&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=4.
• Yelman, E. (2017). Türkiye’de Çıkarılan Vergi Aflarının Nedenleri ve 6736 Sayılı Kanun’un Mali Yönden İncelenmesi. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, 7(15), 67-84. https://doi.org/10.17828/yalovasosbil.372761.
• Yıldız, G. (2017). Gümrükte Pişmanlık Müessesesi. Gümrük & Ticaret Dergisi, 9, 50-56.
• Yılmaz, E. (2009). Uzlaşma Müessesinin Hukuki Niteliği ve Temel Vergilendirme İlkeleri Açısından Değerlendirilmesi. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 13(1), 321-351.
• Yılmaz, K., & Altınkurt, Y. (2014). Öğretmenlerin mesleki profesyonelliği ölçeği geçerlik ve güvenirlik çalışması. International Journal of Human Sciences, 11(2), 332-345. https://doi.org/10.14687/ijhs.v11i2.2967.