ALİ ŞİR NEVÂÎ VE HÜSEYİN BAYKARA’NIN MANZUM ESERLERİNE GÖRE KLASİK ÇAĞATAY TÜRKÇESİNDE İKİLEMELER

Yıl 2017, Cilt: 7 Sayı: 14, 319 - 332, 31.12.2017

Serpil Soydan

Öz

Çağatay Türkçesi, 15. yüzyılın başlarından 20.yüzyılın başlarına kadar
hem yazı dili hem de konuşma dilinde kullanılmıştır. Karadeniz, Kafkas dağları, Hazar Denizi ile İran’ın kuzey ve doğusuna kadar uzanan geniş bir alana yayılan Çağatay Türkçesi, Türk dili çalışmalarına kaynaklık edecek zengin dil malzemelerini
içerisinde barındırmaktadır. Bu zengin dil malzemesinin içerisinde yer alan
ikilemeler, dilin takip edilebilen diğer dönemlerinde olduğu gibi Çağatay
Türkçesi döneminde de anlatım gücünü
artırmak, pekiştirmek, kavramı zenginleştirmek amacıyla kullanıldığı
görülmektedir.

Çalışmanın amacı, Çağatay Türkçesi
dönemi eserlerinde kullanılan ikilemelerin tür, yapı, anlam ve köken bakımından
nasıl kullanıldığını tespit etmektir. Bu çalışmada Ali Şir Nevâî’nin divan ve
mesnevileri ile Hüseyin Baykara’nın Divan’ı taranarak ikilemeler sözcük türü,
anlam, yapı ve kuruluş bakımından incelenmeye
çalışılmıştır. İkilemeler, sözcük türü açısından;
isim, fiil, sıfat, zamir, zarf, edat; anlam
olarak, zıt anlamlı ikilemeler; yapı
ve kuruluş bakımından, yalın hâldeki
isimlerden oluşan ikilemeler, yönelme hâl ekli ikilemeler, zarf-fiillerden
oluşan ikilemeler, çekimli fiillerden oluşan ikilemeler şeklinde tasnif
edilmiştir. Ayrıca bu başlıklar altında
gruplandırılan ikilemeler köken bakımından değerlendirilmiştir. İkilemelerin anlamlarını verebilmek için beyit açıklamasına da yer
verilmiştir. İkileme konusunda yapılan önceki
çalışmalar, Yeni Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Türkiye
Türkçesi dönemine ait eserlerin incelenmesidir. Çalışmanın diğer çalışmalardan
farkı, Çağatay Türkçesi dönemi eserlerinde ikileme türündeki dil malzemelerinin
tespitidir.  

Anahtar Kelimeler

İkilemeler, Çağatay Türkçesi, yapı, anlam

Kaynakça

• Abik, A. D. (1997). Derleme Sözlüğü’nde İkinci Kelimesinin Başında -s Bulunduran Tekrarlar. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü IX. Milli Türkoloji Kongresi, 15-19 Eylül. Abik, A. D. (2010). (İSİM1 + lI/+lU) (İSİM2 +lI/+lU)” Kuruluşundaki İkilemeler. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 17(2), 1-20. Ağakay, M. A.(1953). “İkizlemeler Üzerine”, Türk Dili, Cilt: II, S.16. Ankara, 189-191. ___________.(1988). “Türkçede Kelime Koşmaları”, TDAY Belleten-1954, Ankara. Akyalçın, N.(2014). Türkçe İkilemelerin Yapı ve Anlam Özelliklerine İlişkin Değerlendirmeler, International Journal Of Language Academy, Volume 2/ 2 Summer, 183-194. Alkaya, E. (2008). Orta Ve Doğu Karadeniz Ağızlarında Görülen İkilemeler Üzerine Bir Değerlendirme. Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 3(3) Spring, 37-76. Atabay, N. vd. (1983). Sözcük Türleri, Ankara: TDK Yayınları. Atalay, B. (1998). Divanü Lûgat-it- Türk Tercümesi, Cilt I, Ankara: TDK Yay. Atmaca, E., Kral, Ö. F. (2015). Kazak Türkçesindeki İkilemelerin Sınıflandırılması, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S: 4(1), 194-213. Aydın, E. (1997). Orhon Yazıtlarında Hendiadyoinler, Türk Dili Dergisi, 544, 417-421. Banguoğlu, T. (1986). Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yayınları. Çağatay, S.(1978). Uygurcada Hendiadyoinler. Ankara Üniversitesi, Yıllık Çalışmalar Dergisi, DTCF Yay.,29-66. Çelik, Ü. (1996). Ali Şîr Nevâyî- Leylî vü Mecnûn, Ankara: TDK Yay. Kut, G.(2003). Garâ’ibü’s-Sıġar (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin), Ankara: TDK Yay. Eckmann, J. (2012).Çağatayca El Kitabı (Çev. Günay Karaağaç), İstanbul: Kesit Yay. Ediskun, H. (1996). Türk Dilbilgisi, Ankara: Remzi Kitabevi. Erdem, M. D. (2005). “Harezm Türkçesinde İkilemeler ve Yinelemeler Üzerine”, Bilig, S. 33, Ahmet Yesevi Üniversitesi Yay., Ankara,189-225. Eren, H.(1949). “İkiz Kelimelerin Tarihine Dair”, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt: VII, S:2, Ankara, 283-286. Ergin, M.(1993). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Yay. Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi, Ankara: TDK Yay. ___________.(2001). Dilbilgisi, Türk Dilleri Araştırma / 01, Ankara: Ayraç Yayınevi. Hatipoğlu, V.(1981), Türk Dilinde İkileme, Ankara: TDK Yay. Karaağaç, G. (2012). Türkçenin Dil Bilgisi, Ankara: Akçağ Yayınları. Kahya, H. (2015). Gedayi Divanına Göre Çağataycada İkilemeler, Akademik Bakış Dergisi, S: 52, 1-9. Karahan, L. (2012). Türkçede Söz Dizimi, Ankara: Akçağ Yayınları. Karahan, L. (2014). Türkiye Türkçesi Ağızlarında {-ı} Zarf-fiil Ekli İkilemeler, VIII, Milletlerarası Türkoloji Kongresi, 30 Eylül-04 Ekim 2013, Bildiri Kitabı: Cilt-II. İstanbul,75-84. Karaörs, M. (2006). Ali Şîr Nevâyî - Nevâdirü’ş-Şebâb, Ankara: TDK Yay. Kaya, Ö. (1996). Ali Şîr Nevâî - Fevâidü’l-Kiber, Ankara: TDK Yay. Korkmaz, Z. (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK Yay. Marchand, H.(1952).“Alliteration, Ablaut und Reim in der Türkischen Zwillingsfor men”, Oriens, Cilt: V, Leiden,60-69. Ölmez Kargı, Z. (1997). Kutadgu Bilig’de İkilemeler, Türk Dilleri Araştırmaları, S.7, 19-40. Öztürk, S. (2008). Yeni Uygur Türkçesinde İkilemeler, Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 3/4, Summer, 1037-1048. Sertkaya, O., F.(1986), “Maitrisimit Nam Bitig”, TDAY Belleten 1982-1983, Ankara. Sev, G. (2004). Divânü Lûgat-it Türk’te İkilemeler, Türk Dili Dergisi, S.634, Ankara: TDK Yay.,497-510. Tekin, A., G.(1994). Ali Şîr Nevâyî-Ferhâd u Şîrîn (İnceleme-Metin), Ankara: TDK Yay. Tietze, A. (1966). “Reduplikasyon ve (r) ile Kurulmuş Çift Sözler”(Reşit Rahmeti Arat için), Ankara,423-429. Toprak, F. (2005). Harezm Türkçesinde İkilemeler, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, C:V, Sayı 2, İzmir, 277-292. Tören, H. (2001). Ali Şîr Nevâyî-Sedd-i İskenderî (İnceleme-Metin), Ankara: TDK Yay. Tuna, O. N. (1948). “Türkçede Tekrarlar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, TDED, C.3,S.1-2, İstanbul, 429-447. ____________. (1986). Türkçenin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabiî Bir Ünsüz Dizisi. TDAY-Belleten 1982-1983, 163-228. Türkay, K. (2002). Ali Şir Nevâyî-Bedâyi’ül-Vasat, Ankara: TDK Yay. Ulutaş, İ.(2007). Kırgız Türkçesinde İkilemeler, Akademik Bakış-Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E‐Dergisi, İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi-Türk Dünyası Kırgız-Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, S: 13, Celalabat -Kırgızistan,1-15. Üstünova, K. (1996). Dede Korkut Destanlarında Aralıklı İkilemeler, Türk Dili Dergisi,464-470,http://www.tdk.gov.tr/images/css/TDD/1998_557_ 26_K_USTUNOVA.pdf adlı siteden elde edilmiştir. Vardar, B. (1988).Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: ABC Kitabevi. Yıldırım, T. (2010). Hüseyin Baykara Divânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), İstanbul: Hat Yayınevi. Yıldız, H. (2011), “Divân-ı Hikmet’te İkilemeler Üzerine”, Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi, V. 1, p. 41-46 Zülfikar, H.(1995). Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler, Ankara: TDK Yay.