DETERMINING THE CONCEPTUAL FIELD OF THE WORD "SIKMA" IN TERMS OF SEMANTICS AND VOCABULARY TEACHING

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 2, 472 - 492, 30.12.2021

İsmail Yavuz Öztürk

https://doi.org/10.38015/sbyy.1022301

Öz

Every society transforms the objects, situations, events or movements around it into a sound combination in accordance with the sequencing rules of its own language and turns it into a concept. It performs this action sometimes by using the root and suffixes of its own language, sometimes by transferring them to other similar concepts, and sometimes by taking dependent or independent morphemes from a foreign language. While this combination, which is called a sign, initially refers to a single meaning, it becomes stereotyped and widespread with the influence of social and individual experiences over time, gaining new meanings related to this basic meaning; in other words, it begins to refer to other concept or concepts. Determination of these meanings is necessary in order to determine the concept area of the related language unit, in other words, to draw the boundaries of meaning. Since language is a living entity, this process is done at regular intervals, taking into account the possibility of changing the meanings of a word. In this research, it is aimed to examine the "sıkma", one of the old words/signs of Turkish, from the past to the present, both in terms of form and to determine the limits of meaning. In this study within the qualitative research model, it was checked whether there were studies on the mentioned word through literature review, and then the sources in which the word was used were scanned using the document analysis method. According to the findings, it has been determined that the word had the meanings of "slim" and "a type of pottery with a narrow leg" in the early periods, but in the current time it was used to refer to 25 different concepts in a very wide geography, from various regions of Turkey to Iraq and Azerbaijan. At the end of this study, which is thought to contribute to the studies of semantics, lexicology and vocabulary teaching, suggestions for researchers, Turkish teachers and textbook authors were also presented.

Anahtar Kelimeler

Sıkma, Vocabulary teaching, concept, meaning, semantics, Lexicography

Anlam Bilimi ve Sözcük Öğretimi Açısından "Sıkma" Sözcüğünün Kavram Alanının Belirlenmesi

Öz

Her toplum çevresindeki nesne, durum, olay veya devinimleri kendi dilinin dizilim kurallarına uygun olarak ses bileşimine dönüştürüp kavram hâline getirir. Bu eylemi bazen kendi dilinin kök ve eklerini kullanarak bazen benzerliği olan başka kavramlara aktararak bazen de yabancı bir dilden bağımlı veya bağımsız biçimbirimler alarak gerçekleştirir. Gösterge olarak adlandırılan bu bileşim, başlangıçta tek bir anlama gönderimde bulunurken zamanla toplumsal ve bireysel yaşantıların etkisiyle kalıplaşıp yaygınlaşarak bu temel anlamla ilişkili yeni anlamlar kazanmaya; diğer bir ifadeyle başka kavram veya kavramlara gönderimde bulunmaya başlar. Bu anlamların tespiti, ilgili dil biriminin kavram alanını belirlemek, eş deyişle anlam sınırlarını çizmek adına gereklidir. Dil canlı bir varlık olduğundan bir sözcüğün temsil ettiği anlamların değişim olasılığı hesaba katılarak bu işlem belirli aralıklarla yapılır. Bu araştırmada da Türkçenin eski sözcüklerinden/göstergelerinden biri olan “sıkma”nın geçmişten bugüne gerek biçim yönünden incelenmesi gerekse anlam sınırlarının belirlenmesi amaçlanmaktadır. Nitel araştırma modelindeki bu çalışmada literatür taraması yoluyla adı geçen sözcük üzerine yapılmış çalışmaların olup olmadığına bakılmış, ardından doküman analizi yöntemi kullanılarak sözcüğün geçtiği kaynaklar taranmıştır. Bulgulara göre sözcüğün ilk dönemlerde “daracık” ve “paçası dar olan bir potur türü” anlamlarına sahipken içinde bulunulan zamanda Türkiye’nin çeşitli bölgeleri ile birlikte Irak ve Azerbaycan’a kadar çok geniş bir coğrafyada, 25 farklı anlama gönderimde bulunacak şekilde kullanılmakta olduğu tespit edilmiştir. Anlam bilimi, sözlük bilimi ve sözcük öğretimi çalışmalarına katkı sunacağı düşünülen bu araştırmanın sonunda araştırmacılara, Türkçe öğretmenlerine ve ders kitabı yazarlarına yönelik öneriler de sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Sıkma, Kavram, Anlam, Anlam Bilimi, Sözlük Bilimi, Sözcük öğretimi

Kaynakça

• Adamović, M. (2014). Floransalı Flippo Argenti’nin notlarına göre (1533) 16. yüzyıl Türkçesi. Türk Dil Kurumu.
• Akalın, M. (2000). Eski Türkçenin grameri. Türk Dil Kurumu.
• Aksan, D. (2003). En eski Türkçenin izlerinde. İstanbul: Multilingual.
• Aksan, D. (2007). Her yönüyle dil ana çizgileriyle dilbilim (4. basım). Türk Dil Kurumu.
• Alimov, R. (2014). Tandır dağları yazıtları-eski Türk runik yazıtları üzerine bir inceleme. Köken.
• Arat, R. R. (1992). Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki-Atebetü’l-Hakayık. Türk Dil Kurumu.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Comanicus. Kesit.
• Árpád, B. (2010). Sözlerimi iyi dinleyin... Türk ve Uygur runik yazıtlarının karşılaştırmalı yayını (E. Yılmaz, Çev.). Türk Dil Kurumu.
• Âşık Paşa. (1998). Âşık Paşa-yı Velî-Garibnâme (B. Noyan, Çev.). Ardıç.
• Ata, A. (1998). Nehcü’l-Ferâdîs III (dizin-sözlük) Türk Dil Kurumu.
• Ata, A. (2004). Karahanlı Türkçesiyle ilk Kur’an tercümesi (Rylands nüshası)-Karahanlı Türkçesi (giriş-metin-notlar-dizin). Türk Dil Kurumu.
• Atalay, B. (1940). Divânü lügâti’t-Türk tercümesi (c. II). Türk Dil Kurumu.
• Ayazlı, Ö. (2016). Eski Uygurca din dışı metinlerin karşılaştırmalı söz varlığı. Türk Dil Kurumu.
• Aydın, E. (2014). Orhon yazıtları (Kül Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Kömen.
• Ayverdi, İ. (2006). Misalli büyük Türkçe sözlük (3. cilt). Kubbealtı Neşriyat.
• Barutçu Özönder, F. S. (2011). Muhakemetü'l-lugateyn: iki dilin muhakemesi. Türk Dil Kurumu.
• Battal, A. (1997). İbn-i Mühennâ Lûgati (3. baskı). Türk Dil Kurumu.
• Birkan, İ. ve Korkut, E. (1998). James Russell Hamilton-Budacı iyi ve kötü kalpli prens masalının Uygurcası-Kalyanampara ve Papamkara. Simurg.
• Boz, E. (2002). Afyon merkez ağzı (dil özellikleri, metinler, sözlük). Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Canpolat, H. (Haz.) (2018). Behcetü’l-Hadâik fî Mev’izâti’l-Halâik. Türk Dil Kurumu.
• Canpolat, M. ve Önler, Z. (2007). İshak bin Murâd / Edviye-i Müfrede (metin-sözlük). Türk Dil Kurumu.
• Coşkun, H. (Ed.) (2019). Atebetü’l-hakâyık. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Creswell, J. W. (2016). Nitel araştırma yöntemleri (M. Bütün ve S. B. Demir, Çev.). Siyasal.
• Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe sözlük (4. cilt). Ötüken Neşriyat.
• Dağıstanlıoğlu, B. E. (Haz.) (2018). Keşfü’l-Hüdâ: Doğu Türkçesiyle yazılmış bir Kaside-i Bürde şerhi. Türk Dil Kurumu.
• Dankoff, R. (2008). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi okuma sözlüğü. Yapı Kredi.
• Deniz, K. (2011). Etkili iletişim. S. Gülerer (Der.), Üniversiteler için dil ve anlatım içinde (s. 549-635). Gazi.
• Dil Derneği. (2012). Türkçe sözlük. Dil Derneği.
• Dilâçar, A. (2003). Kutadgu Bilig incelemesi (4. baskı). Türk Dil Kurumu.
• Dilçin, C. (1991). Süheyl-ü nev-bahâr (inceleme-metin-sözlük). Türk Dil Kurumu.
• Doğan, E. (Haz.) (2016). Kâbus-nâme (giriş-notlar-sözlük-dizin-tıpkıbasım). Türk Dil Kurumu.
• Eraslan, K. (2001). Alî-Şîr Nevâyî mecâlisü’n-nefâyis (çeviri ve notlar). Türk Dil Kurumu.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü (2. baskı). Bizim Büro.
• Ergin, M. (1994). Orhun abideleri (17. baskı). Boğaziçi.
• Ergin, M. (1980). Kadı Burhaneddin divanı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Ergin, M. (1997). Dede Korkut kitabı I (indeks-gramer). Türk Dil Kurumu.
• Ergin, M. (2006). Türk dil bilgisi. Bayrak.
• Ergin, M. (2008). Dede Korkut kitabı II (giriş-metin-faksimile). Akçağ.
• Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin grameri. (M. Akalın, Çev.). Türk Dil Kurumu.
• Gulcalı, Z. (2013). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “aç bars” hikâyesi. Türk Dil Kurumu.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü 2. cilt. Türk Dil Kurumu.
• Gürsoy Naskali, E. (Haz.) (1995). Wilhelm Radloff-Manas destanı (Kırgız Türkçesi metin-Türkiye Türkçesi çeviri). Türksoy.
• Gürsoy Naskali, E., Butanayev, V., İsina, A., Şahin, E., Şahin, L. ve Koç, A. (2007). Hakasça-Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu.
• Hacib, Y. H. (2018). Kutadgu bilig I-II-III: Viyana, Fergana, Kahire nüshaları. Türk Dil Kurumu.
• Hamilton, J. R. (1998). İyi ve kötü prens öyküsü (V. Köken, Çev.). Türk Dil Kurumu.
• Hürmüzlü, H. (2013). Irak Türkmen Türkçesi sözlüğü. Türkmeneli İşbirliği ve Kültür Vakfı.
• İzbudak, V. (1936). El-idrâk haşiyesi. Devlet.
• Kanar, M. (2011). Osmanlı Türkçesi sözlüğü. Say.
• Karaağaç, G. (1997). Lutfî Divanı (giriş-metin-dizim-tıpkıbasım). Türk Dil Kurumu.
• Karaağaç, G. (2005). Çağatayca el kitabı (3. basım). Akçağ.
• Karabacak, E. (2002). Bergamalı Kadri ve müyessiretü’l-ulûm. Türk Dil Kurumu.
• Karamanlıoğlu, F. (Haz.) (2006). Şeyh Şeref Hvâce-Mu’înü’l-Mürîd (transkripsiyonlu metin, dizin, tıpkıbasım). Beşir.
• Karasoy, Y. (1998). Şiban Han Dîvânı (inceleme-metin-dizin-tıpkıbasım). Türk Dil Kurumu.
• Kartal, A. (2003). Tuhfe-i Remzî. Akçağ.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk (giriş, metin ve dizin). Türk Dil Kurumu.
• Kestelli, R. N. (2004). Resimli Türkçe kamus. Türk Dil Kurumu.
• Koçu, R. E. (1967). Türk giyim, kuşam ve süslenme sözlüğü. Başnur Matbaası.
• Köktekin, K. (2007). Yusuf Emirî Divanı (giriş-inceleme-tenkitli metin-sözlük-tıpkıbasım). Fenomen.
• Kurşun, Z., Kahraman, S. A., Dağlı, Y. (2003). Evliyâ Çelebi seyahatnâmesi-Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî II. kitap (2. baskı). Yapı Kredi.
• Mahmudov, R. (Ed.) (2004). Azǝrbaycan Xalq Cümhuriyyǝti ensiklopediyası (cilt I). Lider Nǝşriyyat.
• Mahmudov, R. (Ed.) (2005). Azǝrbaycan Xalq Cümhuriyyǝti ensiklopediyası (cilt II). Lider Nǝşriyyat.
• Mansuroğlu, M. (1947). Anadolu Türkçesi (XIII. asır)-Dehhâni ve manzumeleri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Mezunları Derneği Yayını.
• Müller, F. W. K. ve Gabain, A. V. (1936). Uygurca üç hikâye (S. Himran, Çev.). İbrahim Horoz.
• Nâzimâ, A. ve Reşad, F. (2018). Mükemmel Osmanlı lügati. Türk Dil Kurumu.
• Nişanyan (t.y.). Sıkma. Nişanyan sözlük (büyük Türkçenin etimolojisi) içinde. 04 Ekim 2021 tarihinde http:// www.nisanyansozluk.com adresinden erişilmiştir.
• Orkun, H. N. (2000). Eski Türk yazıtları (birleştirilmiş baskı). Türk Dil Kurumu.
• Ölmez, Z. (Haz.) (2020). Ebulgazi Bahadır Han-Şecere-i Terâkime. Türk Dil Kurumu.
• Önler, Z. (Haz.) (1999). Celalüddin Hızır (Hacı Paşa) / Müntahab-ı Şifa II sözlük. Simurg.
• Özbay, B. (2014). Huastuanift (Manihaist Uygurların tövbe duası). Türk Dil Kurumu.
• Özmen, M. (Haz.) (2001). Ahmed-i Dâî divânı (Cilt II). Türk Dil Kurumu.
• Özsoy, B. S. (2006). Dede Korkut kitabı (transkripsiyon-inceleme-sözlük). Akçağ.
• Öztopçu, K. (1989). Münyetü’L-Guzât-14. yüzyıla ait Memlûk Kıpçakçasıyla yazılmış bir risâle (metin-tercüme-dizin). Harvard Üniversitesi.
• Öztopçu, K. (2002). Kitâb fî ‘ilm an-nuşşâb (Memlûk Kıpçakçasıyla 14. yüzyılda yazılmış bir okçuluk kitabı). Şafak.
• Öztürk, Ö. (2009). Folklor ve mitoloji sözlüğü. Phoenix.
• Öztürk, İ. Y. (2014). Görsel okuma kapsamında grafik simgeler (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Özyetgin, A. M. (1996). Altın Ordu, Kırım ve Kazan sahasına ait yarlık ve bitiklerin dil ve üslûp incelemesi. Türk Dil Kurumu.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı tarih deyimleri sözlüğü (cilt III). Millî Eğitim.
• Paker, T. (2017). Durum çalışması. F. N. Seggie ve Y. Bayyurt (Ed.), Nitel Araştırma Yöntem, Teknik, Analiz ve Yaklaşımları içinde (s. 119-134). Anı.
• Parlatır, İ., Tezcan Aksu, B. ve Tufar, N. (2006). İbrahim Cûdî Efendi-lügat-ı Cûdî. Türk Dil Kurumu.
• Punch, K. F. (2011). Sosyal araştırmalara giriş nicel ve nitel yaklaşımlar (D. Bayrak, H. B. Arslan ve Z. Akyüz, Çev.). Siyasal.
• Püsküllüoğlu, A. (2012). Türkçe sözlük. Arkadaş.
• Rahimi, F. (2018). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi sözlüğü. Akçağ.
• Redhouse, J. W. (2016). Müntahabât-ı Lugat-i Osmâniyye. Türk Dil Kurumu.
• Rıfat, A. (2004). Lügat-i tarihiyye ve coğrafiyye. Keygar Neşriyat.
• Sabuncuoğlu, Ş. (1999). Mücerreb-nâme (ilk Türkçe deneysel tıp eseri-1468). Atatürk Kültür Merkezi.
• Sağol, G. (1995). Harezm Türkçesi satır arası Kur’an tercümesi (giriş, metin, sözlük ve tıpkıbasım). Harvard Üniversitesi.
• Sami, Ş. (1317). Kamûs-ı Türkî. İstanbul: İkdam Matbaası.
• Sungur, N. (1994). Âhî divânı (inceleme-metin). Kültür Bakanlığı.
• Şenol, A. (2013). Halk kültürü ve etnografya terimleri sözlüğü. Kişisel.
• Tarlan, A. N. (1945). Hayalî Bey Divânı. İstanbul Üniversitesi.
• Tatcı, M. (Ed.) (2016). UNESCO 2016 Hoca Ahmed Yesevî yılı anısına Dîvân-ı Hikmet. Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, https://www.ayu.edu.tr/static/kitaplar/yesevi_dij.pdf sayfasından erişilmiştir.
• Tekcan, M. (2005). Bayram Han’ın Türkçe Divanı. Bulut.
• Tekin, Ş. (1993). Uygurca metinler I-Kuanşi İm Pusar (ses işiten ilâh). Türk Dil Kurumu.
• Tekin, Ş. ve Tekin, G. A. (Haz.) (1993). Zahirüddin Muhammed Bâbur Mirza Bâburnâme III. Kısım. Harvard Üniversitesi.
• Tekin, T. (2004). Irk Bitig (eski Uygurca fal kitabı). Öncü Kitap.
• Tekin, Ş. (Haz.) (2019). Uygurca metinler II. Maytrısimit-Burkancıların mehdîsi Maitreya ile buluşma-Uygurca iptidaî bir dram. Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R. ve Argunşah, M. (2008). Mu’înü’l-Mürîd (inceleme-metin-çeviri-dizin-tıpkıbasım). Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R., Çögenli, S. ve Yanık, N. H. (1999). El-Kavânînü’l-Külliyye Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye. Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R., Çögenli, S. ve Yanık, N. H. (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R. (2003). Ed-dürretü’l-mudiyye fi’l-lügati’Türkiyye. Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R., Vural, H., Karaatlı, R. (2003). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Tulum, M. (2001). Yusuf Sinan Paşa-tazarru’name. Millî Eğitim Bakanlığı.
• Tulum, M. (2011). 17. yüzyıl Türkçesi ve söz varlığı. Türk Dil Kurumu.
• Türk, V. (Haz.) (2018). Bahrü’l-Hakâyık (giriş-metin-dizin). Türk Dil Kurumu.
• Türk Dil Kurumu. (2009a). Tarama sözlüğü (3. baskı). Türk Dil Kurumu.
• Türk Dil Kurumu. (2009b). Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü (cilt V). Türk Dil Kurumu.
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). İletişim. Büyük Türkçe sözlük içinde. 20 Haziran 2020 tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişilmiştir.
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Sıkma. Büyük Türkçe sözlük içinde. 04 Ekim 2021 tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişilmiştir.
• Türkiye Bilimler Akademisi. (2011). Türkçe bilim terimleri sözlüğü. Türkiye Bilimler Akademisi.
• Töven, B. (2004). Yeni Türkçe lügat. Türk Dil Kurumu.
• Uğurlu, M. (1987). Münyetü’l-guzât. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Uysal, İ. N. (2011). Karaman ili ağızları ve Anadolu ağızları arasındaki yeri. Karaman: TC: Karaman Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Eğitim.
• Ünlü, S. (2017a). Harezm Altınordu Türkçesi sözlüğü. Eğitim.
• Ünlü, S. (2017b). Karahanlı Türkçesi sözlüğü. Eğitim.
• Yavuz, K. (1991). Şeyhoğlu Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulemâ (inceleme-metin-indeks). Türk Dil Kurumu.
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2006). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin.
• Yıldırım, T. (2010). Hüseyin Baykara Divânı (inceleme-metin-dizin-tıpkıbasım). Hat.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-Edeb/Hvarizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası (giriş, dil özellikleri, metin, indeks). Türk Dil Kurumu.
• Yüksel, S. (1965). Işk-nâme (inceleme-metin). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi.
• Zıllıoğlu, M. (2007). İletişim nedir? (3. basım). İstanbul: Cem.