Fergana Bölgesinde Yeni Bulunan Köktürk Yazıtı Üzerine

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 2, 395 - 417, 30.12.2022

Tuba Tombuloğlu , Gaybullah Babayar

https://doi.org/10.38015/sbyy.1220082

Öz

Dünyanın çeşitli yerlerinde bulunan Eski Türk yazıtlarının sayısı her geçen gün artmaktadır. Başta Orhun-Yenisey yazıtları olmak üzere Doğu Avrupa’ya kadar Eski Türk yazıtlarının izini sürmek mümkündür. Ancak her yazıtın kendine özgü yazılış şekli olduğundan dolayı çözümlenemeyenler de mevcuttur. Yakın bir tarihte Özbekistan’ın Fergana bölgesi Nemengan Vilayeti Çartak ilçesi Karabağ köyünde büyük çaplı seramik kaplar bulunmuştur. Karabağ yazıtı olarak adlandırdığımız buluntulardaki kapların içerisinde en dikkat çekici olanı seramik bir kadehtir. Kadehin sırtında 4 işaretten oluşan yazı bulunmaktadır. Bahse konu yazı, eski Türk yazıtlarında kullanılanları andırmaktadır. Ancak bazı harflerin farklı yazıldığı tespit edilmiştir. Eski Türkçe yazılı eserler açısından Fergana bölgesi ayrı bir yere sahiptir. “Fergana grubu” olarak da adlandırılan yazı grubundaki eserler küçük çaplı buluntulardan oluşmaktadır. Fergana bölgesindeki yazılar bilim dünyasına Orhun-Yenisey yazıtlarından çok sonra neredeyse 20. yüzyılın ikinci yarısında kazandırılmıştır. Bölgenin Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan arasında bulunması çalışmaların geç başlamasının en önemli sebebidir. Fergana’daki eski Türkçe yazıları bilim âlemine ilk tanıtan bilim adamları Terenojkin, Malov, Masson’dur. Ayrıca bu konuda Klyaştorniy’nin çalışmaları oldukça dikkate değerdir. Günümüzde Özbekistanlı bilim adamlarının da Fergana yazıtları üzerine çalışmalarının bir hayli arttığı gözlenmektedir. Fergana vadisinde bulunan Munçak-tepe (Nemengan), Kuva, Aval (Fergana), Lombi-tepe (Andican), Şora-başar, Şamirza-tepe, Oş, Celalabad, Aşt ve İsfara’daki eski şehir kalıntılarında sürdürülen arkeolojik kazılar sonucunda bulunmuş seramik eşyalar üzerine epigrafi çalışmaları yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fergana, Köktürk, Yazıt

On The Kokturk Inscription Newly Discovered in The Fergana Region

Öz

The number of Old Turkish inscriptions found in various parts of the world is increasing day by day. It is possible to trace the Old Turkish inscriptions as far as Eastern Europe, especially the Orkhon-Yenisey inscriptions. However, since each inscription has its own unique writing style, there exist some that cannot be resolved. Recently, large-scale ceramic pots were found in Karabakh village of Chartak district, Nemengan Province, Fergana region of Uzbekistan. Among the pots found in the finds we call the Karabakh inscription, the most striking one is a ceramic goblet. There is an inscription consisting of 4 signs on the back of the goblet. The inscription in question resembles those used in ancient Turkish inscriptions. However, it has been determined that some letters are written differently. Fergana region has a special place in terms of Old Turkish written works. The works in the writing group, also called the "Fergana group", consist of small-scale finds. The writings in the Fergana region were introduced to the scientific world almost in the second half of the 20th century, long after the Orkhon-Yenisey inscriptions. The fact that the region is located between Uzbekistan, Kyrgyzstan and Tajikistan is the most important reason for the late start of the works. Terenojkin, Malov, Masson are the first scientists to introduce the old Turkish writings in Fergana to the scientific world. Furthermore, the work of Klyashtorniy on this subject is quite remarkable. Today, it is observed that the studies of Uzbek scientists on Fergana inscriptions have increased considerably. Epigraphic studies were carried out on the Ceramics found as a result of archaeological excavations in the old city ruins in Munçak-tepe (Nemengan), Kuva, Aval (Fergana), Lombi-tepe (Andican), Şora-başar, Şamirza-tepe, Oş, Celalabad, Ast and Isfara in the Fergana valley.

Anahtar Kelimeler

Fergana, Kokturk, Inscription

Kaynakça

• Аbdushukurov, B.B. (2019). Qadimgi Turkiy til. Nevai Üniversitesi.
• Alimov, R. (2000). Kırgızistan, Kazakistan ve Özbekistan’daki Göktürk yazıtları [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Üniversitesi, İstanbul, Türkiye.
• Alimov, R. (2014). Tanrı Dağı yazıtları. Şelale Ofset.
• Аmanjolov, А.S. (2003). Istoriya İ Teoriya Drevnetyurkskogo Pisьma. Mektep.
• Аsanov, E. E. (2013). Paleografiya runicheskix nadpisey Uzbekistana. Türkoloji Üzerine Araştırmalar, 8, 84-94.
• Аsanov, E. (2015). Opыt İssledovaniya epigraficheskix nadpisey ferganы, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 12(4), 7–26.
• Аsanov, E. (2022). Oʼrta Osiyo Turkiy-Runik bitiklarining tili [Yayınlanmamış doktora tezi]. İlmiy Darajasini Olish Uchun Tayyorlangan Dissertatsiya Avtoreferati, Taşkent, Özbeistan.
• Taberi. (1964). Annales aquos script Abu Djafar Mohammad İbn Djarir At-Tabari cum allis. E.J. Brill.
• Babayar G. (2008). Dünden bugüne İpek Yolu: Beklentiler ve gerçekler İstanbul.
• Babayarov G., & Umirov K. (2013). Tyurkskie nadpisi Uzbekistana. Kollektiv Avtorov. А. Dosыmbaeva, M. Joldasbekov (Eds.). Zapadnыy Tyurkskiy Kaganat (567-575). Аtlas.
• Baratova L. S. (1995). Drevnetyurkskie monetы Sredney Аzii VI­X vv. IV АN RUz.
• Batmanov I.А. (1959). Yazık yeniseyskix pamyatnikov drevnetyurkskoy pisьmennosti. Izd-vo АN KirSSR.
• Batmanov I.А. (1971). Talasskie pamyatniki drevnetyurkskoy pisьmennosti. Ilim.
• Bazılhan N. (2013). Tyurkskie nadpisi Kazaxstana. Kollektiv A. (Ed.). Zapadnыy Tyurkskiy Kaganat (pp. 430-440). Atlas.
• Bernshtam А.N. (1956). Drevnetyurkskie runicheskie nadpisi iz ferganы, Epigrafika Vostoka, 11, 54-58.
• Bernshtam А. N. (1952). Tyurki İ Srednyaya aziya V opisanii Xoy Chao (726), VDI.
• Bichurin N.Ya. (1950). Sobranie svedeniy o narodax, obitavshix v sredney аzii v drevnie vremena. Izd. АN SSSR.
• Babayar G. (2020). VII–VIII asrlarda Fargʼonadagi boshqaruvchi sulolalarning etnik kelib chiqishi toʼgʼrisida, Ozbekiston Arxeologiyasi, 3, 20-44.
• Clauson G. (1971). The origin of Turkic “Runic” alphabet, Acta Orientalia, 32, 51-76.
• Djumagulov Ch. (1963), Epigrafika Kirgizii. vыpusk I. Izd-vo АN KirSSR.
• Drevnetyurkskiy S. (1969). Eski Türkçe sözlük. Leningrad.
• Harmatta J. (1988). Doğu Avrupa’da Türk oyma yazılı kitabeler. Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• Hojaev А. (2014). Shin Tangshu. (“tan sulolasining yangi tarixi”) dan / Oʼzbekiston tarixi. Xrestomatiya, 2(1), 27-28.
• Hojaev А. (2013). Fargʼona Tarixiga oid maʼlumotlar. Fergana.
• Ekrem E. (2003). Hsüan-Tsang Seyahetnamesi’ne göre Türkistan. [Yayınlanmamış doktora tezi]. Hacettepe Üniversitesi, Ankara, Türkiye.
• Erdal M. A. (2004). Grammar of old Turkic, Leiden-Boston.
• Erhan A., Alimov R., & Yıldırım F. (2013). Yenisey Kırgızistan yazıtları ve Irk Bitig. Bilgesu Yayınları.
• Kızlasov I.L. (1990). Drevnetyurkskaya runicheskaya pisьmennost’ yevrazii. M.
• Klyashtornıy S.G. (1959). Drevnetyurkskaya runicheskaya nadpisь na bronzovom perstne iz ferganы, аrxeologicheskie rabotы v tadjikistane V 1957 Godu. Trudы АN TadjSSR, T. 3(5), 167­168.
• Klyashtornıy S.G. (1964). Drevnetyurkskie runicheskie pamyatniki kak istochnik po istorii sredney аzii. Nauka
• Kubatin A. (2011). Özbekistan’da bulunan bazı eski Türk yazıları üzerine, Ötükenden İstanbul’a bildiriler (pp. 465-466). İstanbul.
• Malikov А.M. (2004). Iz İstorii Kul’turы Drevnix Tyurok Ferganı, vatan tarixining dolzarb muammolari (pp. 34-42). Semerkand.
• Malov S.E. (1936). Talasskie epigraficheskie pamyatniki, materialы Uzkomstarisa. Vыp. 6-7. M.-L,
• Malyavkin А.G. (1989). Tanskie xroniki o gosudarstvax sentral’noy аzii. Nauka.
• Masson M.E. (1936). K istorii otkrıtiya drevneturetskix runicheskix Nadpisey V Sredney Аzii. 6-7. M-L.
• Orkun H.N. (1986), Eski Türk Yazıtları. TDK.
• Rahmonov N. (2002). Matboboev B. Oʼzbekistonning koʼhna Turkiy-Run yozuvları. Fan.
• Sodiqov Q. (2004). Koʼk Turk bitiglari. Toshkent Davlat Sharqshunoslik İnstitutining Kichik Bosmaxonasi.
• Sadıkov K. (2001). Özbekistan’da bulunan Göktürk harfli yeni metinler. Türk Dili araştırmaları yıllığı, (pp. 297-305). TTK.
• Sertkaya O.F. (2008). Göktürk (Runik) harfli yazıtların envanter, alfabe ve bibliografya problemleri üzerine. Dil Araştırmaları Dergisi, Bahar(2), 144-151.
• Tekin T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. İstanbul.
• Terenojkin А.I. (1950). Sogd i chach. IGАIMK, 33, 152-169.
• Umarov E.А. (2008). Novыe dannыe ob orxonskix nadpisyax. Oʼqituvchi.
• Umarov E.А.(2013). Urxun yozuvi, Fan va Talim Poligraf.
• Umarov E.А. (2013). Urxun alifbosi qanday tuzilgan, Fan va Talim Poligraf.
• Zadneprovskiy Yu.А. (1967). Tyurkskie pamyatniki v Fergane. Sovetskaya Arxeologiya, (pp. 270- 274). M. Zapadnıy Tyurkskiy Kaganat. (2013). Аtlas. Service Press.
• Zadneprovskiy Yu.А. (1967). Tyurkskie pamyatniki v Fergana, Sovetskaya Arxeologiya (pp.270-274).
• Vasil’ev D.D. (1983). Graficheskiy fond pamyatnikov Tyurkskoy runicheskoy pisьmennosti аziatskogo areala. Nauka.