Dokumalarda Yılan Motifi

Yıl 2010, Cilt: 3 Sayı: 6, 1 - 21, 16.03.2011

Filiz Ölmez

Öz

Eski tanrılardan olan yılan hayatın güçlerinin efendisidir. Anadolu'da yılan kutsaldır, bu nedenle yılandan hem korkulur hem de ona saygı duyulur. Bazı Türkmen aşiretlerinde kutsal asanın yılana dönüştüğüne inanılır. Gerek yılan, gerekse onun dev şekli olan ejder sureti antik çağlara ait mitolojilerde çok yaygın bir semboldür. Eski Türkler arasında yılan, bolluk, bereket, sağlık ve mutluluk sembolü olmuştur. Bazı yörelerde sağlığı ve kötülüklere karşı gücü sembolize etmektedir. Yılan motifi düz dokumalarda daha çok rastlanılan bir süsleme unsurudur. Yılan Orta Asya Türk inanışında yer ve yeraltının simgesi olmuştur. Anadolu'da da geçmişten günümüze yeraltı ile ilgili inançların etkisiyle dokumalarda kötülüğü sembolize etmiş ve örneğin Konya yöresinde canavar olarak nitelendirilmiştir. Yılanın öldürücü ve zehirli özelliği çadırlarda yaşayan göçebe Türkmenler için bir korku unsuru olmuş, bu korkunun sonucu korunma amaçlı motifler ortaya çıkmıştır. Bu makalede; halılarda, kilim, cicim, zili ve sumak tipi düz dokumalarda, el örgü çoraplarda, kumaş ve işlemelerde kullanılan yılan motifleri, motifin kullanıldığı yöreler, sembolik anlamları, hikayeleri yönünden ele alınırken, motiflerin form ve biçim açısından incelemesi de yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Halı, düz dokuma, yılan, ejder, motif, desen.


Abstract

Snake, one of the oldest gods, is the master of life forces. Snake is sacred in Anatolia, therefore, the snake both feared and respected him. In some Turcoman tribes it is believed that the sacred rod turns into a snake. The snake or the dragon that is his copy the shape of a giant is a very common symbol in mythology of ancient times. Snake among the ancient Turks has been the symbol of abundance, fertility, health and happiness. In some regions, it symbolizes health and strength against evil. The snake motif is a decorative element that seen more common on plain weaving's pattern. Snake has become the symbol of ground and the underground in Central Asian Turkish beliefs. The snake has symbolized the evil in weavings with the effect of beliefs about the underground from past to present in Anatolia. And for example in Konya region it has been described as a monster. Deadly poisonous property of snake has been a fear factor for Turcoman nomads living in tents, as a result of this fear several protection motives have emerged. In this article, used snake motifs in carpets, rugs, kilim, jejim, and sumac type flat-weavings, hand-knitting socks, in fabrics and embroideries, regions that is used this motif, symbolic meanings, were viewed in terms of stories, and also the motives have been studied in terms of form and shape for the review.

Key Words: Carpet, rug, flat weaving, snake, dragon, motif, pattern.

Anahtar Kelimeler

Halı, düz dokuma, yılan, ejder, motif, desen

Kaynakça

• Alp, Özlem, K., (1998). Konya ve Yöresi Kilimlerinde Semboller, Gazi Ün. Sos. Bil. Ens. Doktora Tezi (Basılmamış), Ankara, 154-155.
• Anadol, Ayşen (Editörlüğünde), (2008). Louvre Koleksiyonlarından Başyapıtlarla İslam Sanatının 3 başkenti; İstanbul, İsfahan, Delhi. AKBANK Sergi Katalogları, Sakıp Sabancı Müzesi Yayınları, MAS Matbaacılık, İstanbul, 143.
• Anmaç, Elvan, (1997). Geçmişten Günümüze Kula Halılarının Teknik ve Sanatsal Özellikleri ve Yeni Tasarımlar. Dokuz Eylül Ün. Sos. Bil. Ens. San. Yet. Tezi (Basılmamış), İzmir, 141.
• Anonim, (2004). Medicililerden Savoylara Floransa Saraylarında Osmanlı Görkemi. AKBANK Sergi Katalogları, Sakıp Sabancı Müzesi Yayınları, MAS Matbaacılık, İstanbul, 186-187.
• Bayram, Sadi, (1996). Hayvan Figürlü Halılarda Ejder, Kaplumbağa, Akrep, Kertenkele. Türk Soylu Halklarının Halı Kilim ve Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 67.
• Caner, Şenay, (1996). Kula, Demirci ve Gördes Halılarında Form ve Anlam Sorunu, Trakya Ün. Sos. Bil. Ens. YLT (Basılmamış), Edirne, 101, 105, 186.
• Deniz, Bekir, (1996). Anadolu – Türk Dokumalarında Ejder Motifi, Türk Soylu Halklarının Halı Kilim ve Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 107-108.
• Deniz, Bekir, (1998). Ayvacık (Çanakkale) Yöresi Düz Dokuma Yaygıları. AKMB Yayınları: 169, Ankara, 117.
• Deniz, Bekir, (2000). Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yaygılar. AKMB Yayınları: 215, Ankara, 192, 193, 194.
• Esin, Emel, (1978). İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslama Giriş, Edebiyat Fakültesi Matbası, İstanbul, 49-53.
• Etikan, Sema, (2002). Muğla ilinde el dokuması halıcılık ve üretilen halıların bazı teknolojik özellikleri üzerinde bir araştırma. Doktora tezi (basılmamış). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Ögel, Bahaeddin, (2003). Türk Mitolojisi, I. Cilt. Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 490, 541.
• Ögel, Bahaeddin, (2006). Türk Mitolojisi, II. Cilt. Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 566,567.
• Özhekim, Didem A., (2000). Anadolu’daki Kirkitli Dokumalarda Görülen Geometrik Motiflerin Kullanım Nedenleri (Bergama ve Çevresi), Marmara Ün. Sos. Bil. Ens. San. Yet. Tezi (Basılmamış), İstanbul, 111, 121, 140.
• Paşayeva, Valide, Paşayev, Nazim, (2005). Ejder Desenli Azerbaycan Halıları. Atatürk Ün. Güz. San. Ens. Degisi, Sayı: 15, 103.
• Soysaldı, Aysen, (1996). Düden Köyü Camii Yanışlı Kilimleri. Türk Soylu Halklarının Halı Kilim ve Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 279.
• Tankut, Çiğdem, (2007). “Türk Kadını ve Sanat”, http://www.lightmillennium.org/ fall/ turkish/ ctankut tkadinsanat.html Er. Tar. 02.10.2010.
• Tansuğ, Sabiha, (1971). “Yılanlı Halının Hikayesi”, Türkiyemiz, Sayı; 3, 42-43.
• Tekin, Ezgi, (1997). Hakkari Kilim Dokumacılığı Üzerine Bir Araştırma. Gazi Ün. Sos. Bil. Ens. YLT (Basılmamış), Ankara, 99, 107, 108.
• Tunçel, Ayla, (1996). Elazığ Arkeoloji ve Etnoğrafya Müzesi Koleksiyonundaki Şavak Kilimleri, Ankara Ün, Sos. Bil. Ens. YLT (Basılmamış), Ankara, 146.
• Türkmen, Nalan, (2001). Orta Asya Türkmen Halıları ile Tarihi Anadolu Türk Halılarının Ortak Özellikleri. AKMB Yayınları:274, Ankara, 32.
• Ünal, Şahika, (1995a). Anatolian Kilims 1. DÖSİM TC Kültür Bakanlığı Yayınları. Dumat Ofset Ankara, 031.
• Ünal, Şahika, (1995b). Anatolian Kilims 2. DÖSİM TC Kültür Bakanlığı Yayınları. Dumat Ofset Ankara, 136.
• Ürer, Harun, (2002). Yabancı Şirketlerin Batı Anadolu Bölgesindeki Halıcılık Faaliyetleri ve Bunun Geleneksel Türk Halı Sanatına Etkileri. Ege Ün. Sos. Bil. Ens. Doktora Tezi (Basılmamış), İzmir, 67.
• http://www.bitlisim.com/haber/450-bitlis-te-erkek-giyimi.html Er. Tar. 02.10.2010.
• http://www.dabtanitim.com/default.asp?menu=2&sayfa=235 Er. Tar. 02.10.2010.
• http://www.yenisafak.com.tr/arsiv/2002/agustos/06/a2.html , Konuşan Türk Halıları, Er. Tar. 02.10.2010.