Mukattaa Harflere Dair Görüşlerin Değerlendirilmesi

Yıl 2023, , 81 - 103, 30.06.2023

Ömer Dilek , İshak Özgel

https://doi.org/10.59149/sduifd.1213800

Öz

Kur’ân’ı Kerîm’de sûre başlarında zikredilen yetmiş sekiz “mukattaa harfin” anlamı ve delâleti ile ilgili pek çok görüş ileri sürülmüştür. Bu çalışmada söz konusu görüşlerden on beş tanesi değerlendirilmiştir. Görüşlerden birisi mukattaa harfleri “mutlak müteşâbih” bağlamında ele alarak anlamının bilinemeyeceğini ifade etmektedir. Üç görüş “kısaltma teorisini” temel almaktadır. Bunlar mukattaa harflerin “Allah Teâlâ’nın, peygamberlerin veya varlıkların” isimlerinden seçilmiş harfler olduğunu ve söz konusu isimlere delalet ettiğini savunmaktadır. Görüşlerden altı tanesi bu harflerin kendisini esas almaktadır. Bunlar sûre başındaki harflerin “varlıkların, Kur’ân’ın, sûrelerin” isimleri olduğunu yahut “tenbîh, kasem, bağlangıç” harfleri olduğunu iddia etmektedir. Üç görüş konuyu “mucizelik” bağlamında incelemektedir. Tehaddîyi esas alan ilk görüşe göre sûre başında mukattaa harfler zikredilerek “Kur’ân, beşerin kullandığı bu harflerden oluşmasına rağmen kimse bu Kitabın benzerini meydana getirememektedir; bu durum onun Allah katından indirildiğine delildir” mesajı verilmiştir. İkinci görüşe göre Hz. Peygamber ümmî olduğundan alfabedeki harflerin isimlerini bilmemektedir; buna rağmen mukattaa harflerin isimlerini doğru biçimde okumuş olması bu bilgiyi vahiy yoluyla öğrendiğine delildir. Lugavî i‘câzı merkeze alan üçüncü görüşe göre Arap alfabesindeki yirmi sekiz harf mahreçleri dikkate alınarak çeşitli sınıflara ayrılmaktadır; “on dört mukattaa harf” söz konusu harf gruplarının yarısından düzenli biçimde seçilmiştir. Sûre başındaki harfler hem mahreçleri ve sıfatları dikkate alınarak harf cinslerinin yarısından seçilmiş hem de alfabeyi oluşturan harflerin dilde daha fazla kullanılan yarısından seçilmiştir. Bu kusursuz seçim Kur’ân’ın Allah katından indirildiğini ispatlamaktadır. Çalışmada mukattaa harflerin Arap alfabesinin ebced tertibindeki sayısal değerleri ile ilişkisi olduğunu ileri süren görüş araştırılmıştır. Bu çerçevede “bir grup Yahudinin Hz. Peygamber’e gelerek ‘Elif, Lâm, Mîm’ harflerinin ebced hesabına göre ümmetin ömrüne delalet ettiğini söylediği, bunun üzerine Rasulullah’ın güldüğü ve diğer mukattaa harfleri okuduğu” yönündeki rivâyet incelenmiştir. Buhârî’nin et-Târîhu’l-Kebîr’de bu rivayetin üç senedini kaydettiği; bu senetlerden ikisinin birbirini destekleyip açıklamasından dolayı rivâyetin zayıflık derecesinin azaldığı tesbit edilmiştir. Beyzâvî, Şihâbüddîn Hafâcî, İbn Âşûr; Hz. Peygamberin bu rivayetteki tebessümünün ve diğer mukattaa harfleri okumasının “onaylama” anlamı taşımadığını ileri sürmüştür. Muhyiddîn Şeyhzâde ise “Rasûlullah’ın devam eden tilâvetinin ve dolaylı onaylamasının aynı zamanda olması” sebebiyle “onaylama” ihtimalinin daha üstün olduğunu belirtmiştir. Bu başlığın sonunda Ebu’l-Âliye, Rebî’ b. Enes, Taberî, Mâtürîdî ve Süheylî’nin ilgili merfû rivâyete dayanarak mukattaa harflerin ebced hesabı ile toplumların eceline veya önemli olaylara işâret etmesini makul gördüklerine; İbnü’l-Arabî ve Şeyhülislâm İbn Kemâl gibi kimi âlimlerin ebced hesabı ile Kur’ân’dan gerçekleşecek bazı fetihlere dair çıkarımda bulunduğuna; ancak bu alanın sû-i istimâle açık olduğuna dikkat çekilmiştir. Bunu câiz gören âlimlerin de Tefsir usûlünde belirtilen işârî tefsirin kabul şartlarına uyması ve harflerin aslî delâletinin sayısal değerler olduğunu ileri sürmemesi gerektiği vurgulanmıştır. Son başlıkta İbn Sînâ’nın bu harfleri “varlık mertebeleri” ile ilişkilendiren görüşü değerlendirilmiş; faal akıl teorisiyle ilişkili olarak “mukattaa harfler ile varlık mertebeleri” arasında varlığı savunulan münasebetlerin delilinin bulunmadığı belirtilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Müteşabih, Mukattaa, İ'câz

Evaluation Of The Views On The Letters Of The Muqattaa

Öz

Many opinions have been put forward about the meaning and signification of the seventy-eight "muqattaa letters" mentioned at the beginning of the sūrahs in the Qur'ān. Fifteen of these views are evaluated in this study. One of the views considers the letters muqattaa in the context of "absolute mutashabih" and claims that their meaning cannot be known. Three views are based on the "abbreviation theory". These argue that the letters of the muqattaa are letters chosen from the names of "Allaah, Prophets or beings" and that they refer to these names. Six of the opinions are based on the letters themselves. These argue that the letters at the beginning of the sūrah are the names of "beings, the Qur'ān, and the sūrahs" or that they are letters of "admonition, oath, and prologue". Three views examine the issue in the context of "miraculousness". According to the first view, which is based on Tehaddī, by mentioning the muqattaa letters at the beginning of the sūrah, the message was given that "although the Qur'ān is composed of these letters used by human beings, no one has been able to create a book similar to this book; this is proof that it was revealed from Allah". According to the second view, since the Prophet was an illiterate, he did not know the names of the letters of the alphabet; nevertheless, the fact that he correctly recited the names of the muqattaa letters is evidence that he learned this knowledge through revelation. According to the third view, which centers on the linguistic iʿjāz, the twenty-eight letters of the Arabic alphabet are divided into various classes according to their rhizomes, and the "fourteen muqattaa letters" were regularly selected from half of these letter groups. The letters at the beginning of the sūrah were chosen from half of the letter types, taking into account their rhizomes and adjectives, as well as from the half of the letters that make up the alphabet that are more commonly used in language. This perfect selection proves that the Qur'an was revealed from Allah. In this study, the view that the letters of the muqattaa are related to the numerical values of the Arabic alphabet in the order of ebjad has been investigated. In this context, the narration that "a group of Jews came to the Prophet and told him that the letters 'Elif, Lâm, Mîm' signify the lifespan of the ummah according to the calculation of al-abjad, whereupon the Prophet laughed and recited the other muqattaa letters" was analyzed. Al-Bukhārī has recorded three senadīn of this narration in al-Tārīhu al-Kabīr, and it has been determined that the weakness of the narration has decreased due to the fact that two of these senadīn support and explain each other. Bayzāwī, Shihāb al-Dīn Hafājī, and Ibn 'Ashūr argued that the Prophet's smile and recitation of the other letters in this narration did not mean "approval". Muhyiddīn al-Shaykhzāda, on the other hand, stated that the possibility of "approval" is superior since "the Messenger of Allah's (continued) recitation and indirect approval occurred at the same time". At the end of this chapter, Abū al-ʿAlī, Rabi' b. Anas, al-Tabari, al-Māturīdī, and al-Suhaylī, based on the relevant merfū narration, considered it plausible that the letters of the muqattaa could refer to the death of societies or important events through the calculation of abjad; some scholars such as Ibn al-'Arabī and Shaykh al-Islam Ibn Kamāl inferred some conquests to be realized from the Qur'ān through the calculation of abjad; however, it was pointed out that this area was open to misuse. It is emphasized that the scholars who consider this permissible should comply with the conditions for the acceptance of al-Ishārī exegesis as stated in the methodology of tafsīr and should not assert that the essential signification of the letters is numerical values. In the last section, Avicenna's view associating these letters with the "levels of existence" is evaluated, and it is stated that there is no evidence for the relations between the letters muqattaa and the levels of existence in relation to the theory of the active intellect.

Anahtar Kelimeler

Qur, mutashābih, muqattaa letters, i, tehaddī, abjad

Kaynakça

• Ahfeş, el-Evsat Saîd b. Mes‘ade, Meâni’l-Kur’ân li’l-Ahfeş, (thk. Hüdâ Mahmûd Kurâa), Mektebetü’l-Hancî, Kâhire 1990.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillah, Rûhu’l-Meânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm ve’s-Seb‘u’l-Mesânî, (thk. Ali Abdülbârî Atiyye), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1995.
• Begavî, Hüseyn b. Mes‘ûd el-Ferrâ, Meâlimü’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Kur’ân, (thk. Abdürrezzâk el-Mehdî), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrût 1420/1999.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin, Delâilü’n-Nübüvve ve Ma‘rifeti Ahvâli Sâhibi’ş-Şerîa, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1984.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin, es-Sünenü’l-Kübrâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 2003.
• Beyzâvî, Nâsıruddîn Abdullah b. Ömer el-Kâdî, Envaru’t-Tenzil ve Esrâru’t-Te’vîl, Dâr-u İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrût 1998.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil, et-Târîhu’l-Kebîr, Dâru’l-Meârifi’l-Usmâniyye, Haydarâbâd ts.
• Ebû Hayyân, Esîrüddîn Muhammed b. Yusuf, el-Bahru’l-Muhît fi’t-Tefsîr, (thk. Sıdkî Muhammed Cemîl), Dâru’l-Fikr, Beyrût 2000.
• Hafâcî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed, Hâşiyetü’ş-Şihâb alâ Tefsîri’l-Beyzâvî (İnâyetü’l-Kâzî ve Kifâyetü’r-Râzî alâ Tefsîri’l-Beyzâvî), Dâru Sâdır, Beyrût ts.
• İbn Âdil, Ömer b. Ali, el-Lübâb fî Ulûmi’l-Kitâb, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1998.
• İbn Âşûr, Tâhir b. Muhammed, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, ed-Dârü’t-Tûnisiyye, b.y. 1984.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali, Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, (thk. Abdürrezzâk el-Mehdî), Dârü’l-Küttâbi’l-Arabî, Beyrût 1422/2001.
• İbn Ebû Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm li İbn Ebî Hâtim, (thk. Esad Muhammed et-Tayyib), Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, b.y. 1998.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed, el-Kitâbü’l-Musannef fi’l-Ehâdîs ve’l-Âsâr, (thk. Kemâl Yusuf el-Hût), Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1409/1988.
• İbn Hacer, Ahmed b. Alî el-Askalânî, Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrût 1960.
• İbn İshâk, Muhammed b. İshâk, Sîretü İbn İshâk, Dâru’l-Fikr, Beyrût 1978.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmâil b. Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, (thk. Muhammed Hüseyin Şemseddîn), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1999.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî, Te’vilü Müşkili’l-Kur’ân, (thk. İbrahim Şemsüddin), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût ts.
• İbnü’l-Münzir, Muhammed b. İbrahim, Kitâbu Tefsîri’l-Kur’ân, (thk. Sa‘d b. Muhammed es-Sa‘d), Dâru’l-Meâsir, Medîne 2002.
• İbn Receb, Abdurrahman b. Ahmed, Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, Mektebetü’l-Ğurebâi’l-Eseriyye, Medîne 1996.
• İsfahânî, Ebû’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed Râğıb, Tefsîru’r-Râğıb el-İsfehânî, (thk. Muhammed Abdülazîz Besyûnî), Külliyyetü’l-Âdâb - Câmiatü Tanta, 1999.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed el-Ensârî, el-Câmi’u li Ahkâmi’l-Kur’ân, (thk. Ahmed Berdûnî – İbrâhim Atfîş), Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kâhire 1964.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin, Letâifü’l-İşârât, (thk. İbrâhim Besyûnî), el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Küttâb, b.y., ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî, Tefsîru’l-Mâtürîdî (Te’vilâtü’l-Kur’ân), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 2005.
• Mâverdî, Ebü'l-Hasen Alî b. Muhammed, en-Nüket ve’l-Uyûn, (thk. Seyyid b. Abdülmaksûd b. Abdirrahîm), Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1992.
• Mut‘inî, Abdülazîm İbrâhim Muhammed, Hasâisu’t-Ta‘bîri’l-Kur’ânî ve Simâtühü’l-Belâğîyye, Mektebetü Vehbe, b.y., 1992.
• Mübârekpûrî, Ubeydullah b. Muhammed Abdisselâm, Mirâtü’l-Mefâtîh Şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh, İdâratü’l-Buhûsi’l-İlmiyye ve’d-Da‘ve ve’l-İftâ, Varanasi, 1984.
• Münâvî, Muhammad Abdürraûf b. Tâcil’ârifîn, Feyzü’l-Kadîr Şerhu’l-Câmi‘i’s-Sağîr, el-Mektebetü’t-Ticâriyyeti’l-Kübrâ, b.y., 1937.
• Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer, Mefâtîhu’l-Ğayb, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrût 2000.
• Sakr, İbrahim Muhammed, “Nîyrûziyyetü İbn Sînâ”, Dergi adı yok, b.y., ts., ss. 89-114.
• Sa‘lebî, Ebû İshak Ahmed b. Muhammed, el-Keşf ve’l-Beyân ‘an Tefsîri’l-Kur’ân, (thk. Ebû Muhammed b. Âşûr), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrût 2002.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed, Bahru’l-Ulûm, b.y., ts.
• Süyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr, ed-Dürrü’l-Mensûr fi’t-Tefsîr bi’l-Me’sûr, Merkezü Hicr li’l-Bühûs ve’d-Dirâsâti’l-Arabiyye ve’l-İslâmiyye, Kahire, 2003.
• Süyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, (thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim) el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Küttâb, b.y. 1974.
• Şâtıbî, İbrahim b. Musa, el-Muvâfakât, Dâru İbn Affân, b.y. 1997.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali, Fethu’l-Kadîr, Dâru İbn Kesîr, Dımeşk 1414/1993.
• Şeyhzâde, Muhyiddîn Muhammed b. Muslihiddîn, Hâşiyetü Muhyiddîn Şeyhzâde alâ Tefsîri’l-Kâdî el-Beyzâvî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1999.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed, el-Mu’cemu’l-Kebîr, (thk. Hamdî b. Abdilmecîd es-Selefî), Mektebetü İbn Teymiyye, Kâhire 1994.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr, Câmiü’l-Beyân ‘an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, (thk. Abdullah b. Muhsin et-Türkî), Dâr-u Hicr, Kahire 2001.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr, Câmiü’l-Beyân fî Te’vîli’l-Kur’ân, (thk. Ahmed Muhammed Şâkir), Müessesetü’r-Risâle, b.y. 2000.
• Uzun, Mustafa İsmet; Ebced, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. X, İstanbul, 1994.
• Yazır, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, Yenda Yayın Dağıtım, İstanbul 2001.
• Zemahşerî, Mahmud b. Ömer, el-Keşşâf ‘an Hakâiki Ğavâmizi’t-Tenzîl, Dâru’l-Küttâbi’l-Arabî, Beyrût 1407/1986. Zemahşerî, Mahmud b. Ömer, el-Mufassal fî Sınâati’l-İ‘râb, Mektebetü’l-Hilâl, Beyrût 1993.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, (thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim), Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, b.y., ts.
• Zühaylî, Vehbe, et-Tefsîru’l-Münîr, Dâru’l-Fikr, Dımeşk 2009.