Islamists in the Religious-Political Thought Climate of Republican Turkey

Yıl 2023, , 40 - 63, 30.06.2023

Ali Suuçak , M. Saffet Sarıkaya

https://doi.org/10.59149/sduifd.1282450

Öz

The 19th century was a painful period when the Ottoman Empire faced many problems. In order to solve the problems of this period, first Tanzimat Fermanı was declared in 1839. When this effort was not enough, the Reform Edict was declared in 1856. However, while these efforts ensured the rights of minorities, they were not sufficient to solve the problems of the Muslim people. Therefore, different religious-political groups made various suggestions in the religious, political and social fields for the solution of the problems that arose. The most important of these suggestions is that the return to the basic sources of religion is based. The Islamist intellectuals that emerged in the last quarter of the 19th century, within the framework of religious revival efforts, expressed suggestions such as a caliphate-centered unity, a return to the basic sources of religion, and the necessity of separating the current understanding of religion from innovations and superstitions. They stated that the religion of Islam does not hinder development. They claimed that we should benefit from the science and technology of the West and combine it with our own cultural values in order for the Ottoman Empire and the entire Islamic geography to get rid of backwardness. However, since the Ottoman Empire existed as an Islamic state and the sultan held the title of Islamic Caliph in this period, all the efforts of Islamic intellectuals were not ideological but aimed at reaching a solution with religious concerns. With the collapse of the Ottoman Empire after the First World War and the abolition of the caliphate in 1924 by the new administration established in its place, Islamist intellectuals faced very different problems and pressures. Some intellectuals were executed, some had to leave the country, and some preferred to remain silent. After 1945, both the multi-party system and in the Cold War Era, which occurred after the Second World War, the work of Islamist intellectuals to fight communism was allowed, albeit limited. Freedom was brought to the teaching of the adhan (call to prayer) in accordance with its original form, the opening of Imam Hatip Schools providing religious education, and the teaching of the Qur'an. Moreover, Sayyid Kutub’s book, Social Justice in Islam, was translated and published with the support of official institutions. The successive opening of Imam Hatip Schools, Faculty of Theology and Higher Islamic Institutes revealed the religious knowledge needs of the students in these schools. These needs necessitated the translation of the works of Islamist intellectuals from the East and the West. The new generation of Islamists who grew up with the influence of these translations after the 1960s, especially with the influence of Sayyid Kutub and Mevdudi, approached all the norms of the West such as democracy, secularism and understanding the state from a theological point of view and saw it as shirk (polytheism) and rejected it wholesale. They approached all the values of Islam with a Salafist understanding from a theological point of view. They considered their own society as the society of ignorance and the order of shirk (polytheism). As a solution, they aimed to Islamize the society from top to bottom by seizing the state. After the 1990s, depending on the experiences and the political conjuncture, almost everything that was seen as shirk before was taken out of the theological context and became defensible. In this context, democracy and the political system were adopted by being identified with values such as shura, allegiance, consultation, and ijtihad (judical opinion) in Islam, and it was aimed to Islamize the society from the bottom up.

Anahtar Kelimeler

Contemporary islamic Movements, İslamism, Democracy, monotheism(tawhid), shirk, İslamists

Cumhuriyet Türkiye’sinin Dini-Siyasi Düşünce İkliminde İslamcılar

Öz

19. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin pek çok problemle karşı karşıya kaldığı sancılı bir dönemdir. Bu dönem sorunlarını çözmek için önce 1839 yılında Tanzimat Fermanı yayınlandı. Bu çaba yeterli olmayınca 1856 yılında Islahat Fermanı yayınlandı. Ancak bu çabalar azınlıkların haklarını güvenceye alırken Müslüman halkın sorunlarının çözümü için yeterli olmadı. Bundan dolayı ortaya çıkan problemlerin çözümü için farklı dini-siyasi akımlar dini, siyasi ve sosyal alanda çeşitli öneriler yaptılar. Bu önerilerin en önemlisi dinin temel kaynaklarına dönüşün esas alınmış olmasıdır. 19. yüzyılın son çeyreğinde ortaya çıkan İslamcı aydınlar dini ihya çabaları çerçevesinde hilafet merkezli bir birliktelik, dinin temel kaynaklarına dönüş ve mevcut din anlayışının bid’at ve hurafelerden ayıklanmasının gerekliliği gibi öneriler dile getirdiler. İslam dininin gelişmeye engel olmadığını ifade ettiler. Osmanlı Devleti’nin ve bütün İslam coğrafyasının geri kalmışlıktan kurtulabilmesi için Batı’nın bilim ve teknolojisinden faydalanıp kendi kültürel değerlerimizle birleştirmemiz gerektiğini iddia ettiler. Ancak bu dönemde Osmanlı Devleti’nin bir İslam devleti olarak var olması ve padişahın İslam Halifesi unvanını taşımasından dolayı İslamcı aydınların bütün çabaları ideolojik olmayıp dini kaygılarla çözüme ulaşma amaçlıdır. Birinci Dünya Savaşı sonrası Osmanlı Devleti’nin yıkılması ve yerine kurulan yeni yönetim tarafından 1924 yılında hilafetin kaldırılması ile İslamcı aydınlar çok farklı sorun ve baskılarla karşı karşıya kaldılar. Bazı aydınlar idam edilmiş, bazıları ülkeyi terk etmek zorunda kalmış bazıları ise sessiz kalmayı tercih etmiştir. 1945’lerden sonra hem Çok Partili hayata geçilmesi hem de İkinci Dünya Savaşı sonrası oluşan Soğuk Savaş Dönemi’nde komünizmle mücadele için İslamcı aydınların çalışmalarına sınırlı da olsa izin verilir. Ezanın aslına uygun olarak okutulmasına, dini eğitim veren İmam Hatip Okullarının açılmasına ve Kur’an öğretimine de serbestlik getirildi. Hatta Seyyid Kutub’un İslam’da Sosyal Adalet isimli kitabı resmî kurumların desteği ile tercüme edilerek yayınlandı. İmam Hatip Okulları, İlahiyat Fakültesi ve Yüksek İslam Enstitüleri’nin arka arkaya açılması ile bu okullardaki öğrencilerin dini bilgi ihtiyaçlarını ortaya çıkardı. Bu ihtiyaçlar Doğu’dan ve Batı’dan İslamcı aydınların eserlerinin tercüme edilmesini gerektirdi. 1960’lardan sonra bu tercümelerin etkisi ile yetişen yeni nesil İslamcılar, özellikle Seyyid Kutub ve Mevdudi’nin etkisi ile Batı’nın demokrasi, laiklik, devlet anlayışı gibi bütün normlarına itikadi açıdan yaklaşarak, şirk olarak görüp toptan reddettiler. İslam’ın bütün değerlerine de yine selefi anlayışla bakarak itikadi açıdan yaklaştılar. Kendi toplumlarını cahiliye toplumu ve şirk düzeni olarak gördüler. Çözüm olarak devletin ele geçirilerek toplumun yukarıdan aşağıya İslamlaştırılmasını amaçladılar. 1990’lardan sonra ise, yaşanan tecrübelere ve siyasi konjonktüre bağlı olarak daha önce şirk olarak görülen hemen her şey itikadi bağlamdan çıkarılarak savunulur hale geldi. Bu bağlamda demokrasi ve siyasi sistem, İslam’daki şura, biat, meşveret, içtihat gibi değerlerle özdeşleştirilerek benimsendi ve toplumun aşağıdan yukarıya İslamileşmesi hedeflenmeye başlandı.

Anahtar Kelimeler

Çağdaş İslami Akımlar,, İslamcılık,, Demokrasi, tevhid, şirk, İslamcılar

Kaynakça

• Abduh, Muhammed, el-A’mâlu’l-Kâmile li’l-İmâm Muhammed Abduh, tahkîk ve takdîm: Muhammed Ammâra, Beyrut, el-Müessesetu’l-Arabiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr,1979.
• Aktay, Yasin, “Modernleşme ve Gelenek Bağlamında Dini Bilgi ve Otoritenin Dönüşümü”, Bilimname, 2004/3, (2004), 131-152.
• Alpay, Kenan, Nihat Armağan’la Hilal Dergisi Üzerine, Haksöz Dergisi, 31 (Ekim 1993).
• Arıkan, Adem, "Hasan Onat’ın Günümüz Dini Grupları Üzerine Düşünceleri", e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi, 14 / 1 (Haziran 2021), 307-332.
• Atalar, Mehmet Kürşad, “İslami Yenileşme Hareketinde Yöntem Tartışması”, Tezkire Dergisi, 33 (Temmuz-Ağustos 2003), 112-129.
• Aytepe, Mahsum, Doğuşundan Günümüze İslamcılığın Türkiye Seyri: Bir Sınıflandırma Denemesi. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4 (1), (2016), 169-199.
• Baban, İbrahim Tolga, Müslüman Kardeşler Örgütünün Çağdaş İslamcı Akımlar Üzerindeki Etkileri, (Ankara: Gazi Üniversitesi SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2006).
• Balcı, Ali Osman, 1970-2000 Yılları Arası Türkiye’de Radikal İslamî Hareketler, e-makâlât, Mezhep Araştırmaları Dergisi, 15/2 (Güz 2022), 660-692.
• Bilgi ve Hikmet Dergisi, “Bir Arada Yaşamanın Formülü Nedir? Medine Vesikası”, 5 (Kış 1994).
• Bora, Tanıl, “Sol-Sağ Şemasında İslâmcılık: Üçüncü Yol, Orta Yol, Milli Sağ”, Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi ve Hareketi Sempozyum Tebliğleri, Edt. İsmail Kara ve Asım Öz, (İstanbul: Zeytinburnu Bel. Kül. Yay., 2013), s. 514-537.
• Bulaç, Ali, “1960 Sonrası İslami Hareket 2”, Hicret Dergisi, 5 (Ekim 1979), 2-3.
• Bulaç, Ali, “Tepkici Müslümandan Üfürükçü Müslümana”, Hicret Dergisi, 3 (Ekim 1979), 4.
• Bulaç, Ali, İslamcıların Üç Nesli, Zaman Gazetesi, (23 Temmuz 2012).
• Bulut, Faik, İslamcı Örgütler, (İstanbul: Tüm zamanlar yay., 1994).
• Bulut, Yücel, “Türkiye’de İslamcılık ve Tercüme Faaliyetleri”, Edt. İ. Kara, A. Öz, Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi ve Hareketi Sempozyum Tebliğleri, (İstanbul: Zeytinburnu Bel. Kül. Yay., 2013), 339-368.
• Büyükkara, Mehmet Ali, Çağdaş İslâmî Akımlar, (Ankara: Klasik Yayınları, 4. Baskı, 2016).
• Büyükkara, Mehmet Ali, Günümüzde Selefilik ve İslami Hareketlere Etkisi, Tarihte ve Günümüzde Selefîlik Sempozyumu, 08-10 Kasım 2013, (İstanbul: İSAV, 2014), 486- 524.
• Canatan, Kadir, AKP Bağlamında Yeni-İslamcılık, Bilgi ve Düşünce Der, 4 (Ocak 2003), 4.
• Canatan, Kadir, Etkileşimin Yörüngesinde Çağdaş Siyasal İslam Düşüncesinin Gelişim Seyri, Bilgi ve Düşünce, 3 (Aralık-2002, 37.
• Çakırgil, Selahaddin Eş, “Biz Solcu veya Sağcı Değil, Müslümanız!”, Hicret Dergisi, 7 (Ekim 1979), 17.
• Çelik, Ömer, “Beraber Yaşama Sorunu, İnsanın Anlam Arayışı ve Siyasal Otorite”, Bilgi ve Hikmet Dergisi, 5 (Kış 1994), 26.
• Değişim Dergisi, “Siyasal Parti Değil İslami Hareket”, 4 (Haziran 1993), 5.
• el-Abdin, A.Z., Hasan el-Bennâ’nın Siyasi Düşünceleri-1, Haksöz Dergisi, 39 (Haziran 1994).
• el-Behiy, Muhammed, Çağdaş İslam Düşüncesinin Oluşumu ve Batı, (çev. İbrahim Sarmış), (İstanbul: Girişim Yay., 1986).
• Eliaçık, İhsan, Çağdaş İslam Siyaset Düşüncesinde Üçüncü Evrilme veya Yeni İslamcılık'ta Devlet Düşüncesi, Bilgi ve Düşünce Dergisi, 4 (Ocak-2003), 28.
• Erken, Ali, “Türkiye’de İslami Diriliş Hareketleri”, Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni Medeniyet Projelerinin İnşa Sürecinde Çağdaş İslâm Düşüncesi, (İstanbul: İnsan yay., 2015), 9/73-96.
• Erkilet, Alev Eleştirellikten Uyuma Müslümanların Kamusal Alan Serüveni, (Ankara: Hece Yayınları, 2004).
• Ertürk, Ahmet, “Türkiye’de İslami Hareketin gelişim Süreci”, Dünya ve İslam Dergisi, 3 (Yaz-1990), 101-109.
• Eryarsoy, M. Beşir, “İslam’ın Hakimiyet Anlayışı -1”, Tevhid Der., 26 (Haziran 1979), 8-9.
• Eryarsoy, M. Beşir, İslam Devlet Yapısı, (İstanbul: İşaret Yayınları, 1988).
• Erzurumi, Hasan Basri, Kur’an’ı Kerime Göre Sağcılık ve Solculuğun Manası ve Solcu Yazarlara Cevap, (İstanbul: Garanti Matbaası,1968).
• Eygi, Mehmet Şevket, Ehl-i Sünnet'i Savunuyorum, (İstanbul: Bedir Yay., 2016),
• Güzel, Murat, “Sanal Siyaset”, Tezkire Dergisi, 13 (Mart 1998), 55-56.
• https://www.diken.com.tr/hayrettin-karaman-islami-demokrasiden-yana-oldugumdan-saltanat-da-laik-bir-anayasa-da-beni-tatmin-etmez/
• Işık, Hüseyin Hilmi, https://islam ansiklopedisi.org.tr/isik-huseyin-hilmi#:~:text= , (Erşim Tarihi: 10.11.2022).
• İnayet, Hamid, Çağdaş İslami Siyasi Düşünce, (Ankara: Hece Yayınları, 2008).
• Kaçar, Ali, “Yoldaki İşaretlerin Türkiye İslâmî Hareket Düşüncesine Etkileri”, Şehadetinin 30. Yılında Seyyid Kutub Sempozyumu, İrfan Vakfı, yy, 1996, 81-94.
• Kara, İsmail, Cumhuriyet Türkiye’sinde Bir Mesele Olarak İslam 2, (İstanbul: Dergah Yay., 1. Baskı, 2016).
• Kara, İsmail, Şeyh Efendinin Rüyasındaki Türkiye, (İstanbul: Kitabevi yayınları, 1998).
• Karaman, Hayrettin, Laik Düzende Dini Yaşamak (1-4), (İstanbul: İz yayıncılık, 5. Baskı, 2002).
• Kazdal, İsmail, “Siyasi İktidarsızlık”, Hilal dergisi, 57 (Nisan 1966), 8.
• Kemal, Abdulaziz, “‘Sağcılık’ ve ‘Ashab-ı Yemin’ Kavramı Üzerine”, Tohum, 84 (Mart 1974), 19-24.
• Koyuncu, Ahmet Ayhan, 1970 Sonrası Türkiye’deki İslamcılar ve Demokrasi: Şirkten Sahiplenmeye Paradigma Değişiminin İz sürümü, TurkishStudies, 10/6, (2015), 619-636.
• Köroğlu, Ahmet, Türkiye’de İslamcı Söylemin Oluşumunda Tercümelerin Etkisi (1960- 1990), (İstanbul: İstanbul Üniversitesi SBE, Doktora Tezi, 2020).
• Maviş, Nazım, Siyasal ve Entelektüel Kökenleriyle İslamcılığın Serüveni, (İstanbul: İşaret Yay., 1. Baskı, 2019).
• Maviş, Nazım, Türkiye’de İslamcılığın Değişen Siyasal Dili: 1990’lı Yıllarda İslamcı Dergiler, (Ankara: Hacettepe Üniversitesi SBE, Doktora Tezi, 2017).
• Mertoğlu, M. Murat, “Doğrudan Doğruya Kur’an’dan Alıp İlhamı”: Kur’an’a Dönüş’ten Kur’an İslamı’na, Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 15/28 (2010/1), 69-113.
• Metiner, Mehmet, “İslam Dininde Çoğulculuk Anlayışı”, Sözleşme Dergisi, 1 (Kasım-1997), 31-33.
• Mısıroğlu, Kadir, “İslami Mücadelede ‘Siyasi Parti’nin Yeri”, Sebil Der., 166 (Mart-1979), 3.
• Nişancı, Ensar, Torun, İshak, "İslami Siyasal Kimliğin Dönüşümünde Öznelerin Rolü ve Demokratikleşme Sorunu", Yeni Fikir Dergisi, 1/3 (Eylül 2009), 6-21.
• Onat, Hasan, “Türkiye’de Din ve Laiklik: Türkiye’nin İçine Sürüklendiği Gerilim Ortamı ve Çıkış Yolları Üzerine”. Akademik Ortadoğu 5/1 (2010), 1-8.
• Onat, Hasan, “İslam ve Laiklik Birbirinin Alternatifi Değildir”, /www.hasanonat.net/index. php/77, (Erişim Tarihi: 2 Mart 2021).
• Onat, Hasan, Türkiye’de Din Anlayışında Değişim Süreci, (İstanbul: Endülüs yayınları, 2016).
• Onat, Hasan, İslâm Ortak Paydası ve Mezhep Gerçeği, (İstanbul: Endülüs Yayınları, 2. Baskı, 2020).
• Onat, Hasan, “Küreselleşme ve Mezhepler üstü Düşünme”, Global Strateji Dergisi, 2, (2005), 31-45.
• Onat, Hasan, “İslâm Ortak Paydasını Kaybetmiş Müslümanların Açmazı: Şi’î-Selefî Kutuplaşması”, Tarihte ve Günümüzde Selefîlik, Edt. Ahmet Kavas, (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014).
• Onat, Hasan. “Türkiye’de Din Anlayısı ve Fazlurrahman”, Türkiye Günlüğü, 18 (1992), 5-14.
• Onat, Hasan. “Türkiye ve Siyasal İslam”, Türk Yurdu, 17/116-117 (Nisan-Mayıs 1997), 101-117.
• Özdenören, Rasim, “Yabancı Sermayeden Korkulmamalı”, Yeni Zemin Dergisi, 8 (Ağustos-1993), 16.
• Said Nursi, Eski Said Dönemi Eserleri (Divan-ı Harb-i Örfî), Yeni Asya Yay., İstanbul, 2013.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet, “Osmanlı Türkiye’sinde İslamcılık Düşüncesine Genel Bir Bakış”. Arayışlar İnsanlık Bilimleri Araştırmaları, 1/1, (1999), 97-112.
• Sarıkaya, M. Saffet “Modern Türkiye’de Dini Hayat ve Cemaatler (1923-2019)”, Modern Türkiye Tarihi, (Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2019), 365-388.
• Sarıkaya, M. Saffet, XIX. Yüzyıldan Günümüze İslam Düşünürleri, (İstanbul: Divan kitap, 2023), 11-27.
• Sönmez, Musafa, İslam Modernizminin Doğuşu ve İki Önemli Temsilcisi (Afgani ve Abduh’un Modernist yönlerine kısa bir bakış), Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fak. Dergisi, 18 (Aralık 2002), 147-172.
• Şahin Coşar, 31 Mart Vakasına Ulemanın Bakışı, İstanbul Üniversitesi SBE Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi İstanbul, 2018, s. 88-92.
• Şentürk, Hulusi, İslamcılık, Türkiye’de İslami Oluşumlar ve Siyaset, (İstanbul: Çıra Yay., 3. Baskı, 2015).
• Şura Dergisi, “Hiç Kimse Şeriatımızdan Kaynaklanmayan Bir Salahiyeti Kullanamaz”, 39 (Ekim 1978).
• Teber, Ömer Faruk, “Seyyid Kutup (1906-1966)”, XIX. Yüzyıldan Günümüze İslam Düşünürleri, Ed. Kemal Sözen, Sabri Yılmaz, A. Kürşat Turgut, Divan Kitap Yayınları, Ankara 2023, s. 135-147.
• Tiflikçi, Osman, 1960’lardan Günümüze Türkiye’de İslami Hareket, (İstanbul: Ceylan Yay., 2. Baskı, 2014).
• Turner, Bryan S., “Oryantalizm, Post Modernizm ve Din”, çev. Yasin Aktay, Tezkire Dergisi, 9-10 (Bahar-1996), 69-88.
• Türkmen, Hamza, “İslamcılık Üzerinden İslam’a Ayar verilebilir mi?”, Haksöz Dergisi, 293 (Ağustos 2015).
• Türkmen, Hamza, Türkiye’de İslamcılığın Kökleri, İstanbul: Ekin Yayınları, 1.Baskı, 2008).
• Türkmen, Hamza, Türkiye’de İslamcılık ve Özeleştiri, (İstanbul: Ekin Yayınları, 1. Baskı 2008).
• Türkmen, Hamza, Türkiye’deki Tevhidi Uyanışa Verilen Hizmet: Düşünce Dergisi, Haksöz Dergisi, 106 (Ocak-2000).
• Yeşil, Şemseddin, İslam Dininde Reform İsteyenlere Cevap, (İstanbul: Yaylacık Mat., 1994).
• Yıldırım, Ergün Türkiye’de İslamcılığın Siyasal Evrimi: Devleti kurtarmak, devlet kurmak ve devleti değiştirmek, TYB Akademi, 1/4 (Ocak 2012), 167-176.