EŞ’ARÎ’NİN TE’VİL TUTUMUNDAKİ DÖNÜŞÜM -MU’TEZİLÎ TE’VİL ALGISI BAĞLAMINDA BİR DEĞERLENDİRME-

Yıl 2017, Sayı: 39, 125 - 140, 29.12.2017

Elmas Gülhan Çam

Öz

Eş’arî’nin kelama
ilişkin metodik tavrı hakkında söylenebilecek ilk şey onun, kelam ilminde ve
nasları anlama biçiminde yaşadığı farklılıktır. Mu’tezilî olduğu dönemde
Eş’arî, naslar karşısında Mu’tezile’nin te’vilci yaklaşımını benimsemiş gözükmektedir.
Mu’tezile’den ayrıldıktan sonra o, kendisinin Selef’in yolu üzere olduğunu
belirtmiştir. Bu dönem, Eş’arî’nin nasları te’vil etmediği, kelam metodunu
kullanmaktan kaçındığı ve naslardan kaynaklanan kimi problemleri yine naslardan
hareketle çözmeye çalıştığı bir dönemdir. Eş’arî sonraki süreçte Selef’in
naslarda te’vili reddeden yönteminin, ortaya çıkan itikadî problemler için çözüm
olamayacağını fark etmiş ve Mu’tezile’nin aşırı te’vilci yaklaşımıyla Selef’in
te’vili reddeden katı tutumu arasında bir yolu benimseyerek kendi kelam
sistemini kurmuştur.

Anahtar Kelimeler

Eş’arî, kelam, metot, Mu’tezile, te’vil

Kaynakça

• Abdulhamid, İrfan, İslâm’da İtikâdî Mezhepler ve Akâid Esasları, Çeviren: Saim Yeprem, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2011. - “Eş’arî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1995. Altıntaş, Ramazan, İslam Düşüncesinde İşlevsel Akıl, Pınar Yayınları, İstanbul 2003. -“Kelâmî Epistemolojide Aklın Değeri”, Kelamda Bilgi Problemi Sempozyumu, Bursa 2003. Altunya, Hülya, Kâdî Abdülcebbar’da Söz (Kelâm)–Anlam İlişkisi -Kasdu’l-Mütekellim Problemi Bağlamında-, SDÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Isparta 2009. el-Bağdâdî, Ebû Mansur Abdulkahir b. Tahir (ö. 429/1037), Usûlu’d-Dîn, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1981. Bıyıkoğlu, Yakup, “İlk Dönem Eş‘arî Kelâmında Müteşâbih Âyetlerin Te’vili Sorunu”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, Cilt: 20, Sayı: 1, Haziran 2016. Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı, Çeviren: Burhan Köroğlu-Hasan Hacak-Ekrem Demirli, Kitabevi, İstanbul 2001. Doğan, Hüseyin, İlk Dönem Kelâmcılarında Dinsel Metinleri Anlama ve Te’vil Problemi, (Basılmamış Doktora Tezi), Samsun 2010. el-Eş’arî, Ebû’l-Hasen Ali b. İsmail (ö. 324/935), el-İbâne an Usûli’d-Diyâne, Dâru İbn Zeydûn, Lübnan (tarih yok). - Kitâbu’l-Luma’ fi’r-Reddi alâ Ehli’l-Ehvâ ve’l-Bid’a, Tahkik: Hamûde Gurâbe, Matbaatu Mısr Şirketu Musâheme Mısriyye, Mısır 1955. - Risâletü İstihsâni’l-Havd fî İlmi’l-Kelâm, Dâru’l-Meşârîi’t-Tıbâa ve’n-Neşr ve’t-Tevzî, Beyrut 1995. - Usûlu Ehli’s-Sunne ve’l-Cemâa, Tahkik: Muhammed Seyyid el-Ceylend, Kulliyetu Dâri’l-Ulûm, Kahire 1987. - Makâlâtu’l-İslâmiyyîn, Tahkik: Helmut Ritter, Franz Steiner Verlag Gmbh, Wiesbaden, en-Neşratu’l-İslâmiyye, 1980. el-Ferâhidî, Ebû Abdirrahman Halil b. Ahmed (ö. 175/791), Kitâbu’l-Ayn, I-IV, Tahkik: Abdulhamid Hindâvî, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2003. Fığlalı, Ethem Ruhi, Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri, İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, İzmir 2004. el-Gazzâlî, Kitâbu’l-İktisâd fi’l-İ’tikâd, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1983. Gurâbe, Hamûde, “el-Eşarî ve Merahilu Tatavvuruhi'l-Fikrî”, Mecelletu'l-Ezher, XXIX, Sayı: I, Kahire 1954. Hourani, George F., Islamic and Non-Islamic Origins of Mu’tazilite Ethical Rationalism, International Journal of Middle East Studies Cambridge University Press, U.S.A. 1976. İbn Asâkîr, Ebu’l-Kasım Ali b. el-Hasen ed-Dımeşkî (ö. 571/1176), Tebyînu Kizbi’l-Mufterî fî mâ Nusibe ile’l-İmâm Ebi’l-Hasen el-Eş’arî, Dımeşk 1347. İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Huseyn (ö. 416/1015), Mucerredu Makâlâti’l-Eş’arî, Tahkik: Daniel Gimaret, Dâru’l-Meşrık, Beyrut 1987. İbn Manzûr, Cemaleddin b. Muhammed Mukerrem (ö.711/1311), Lisânu’l-Arab, I-VI, Dâru’l-Maarif, Kahire (tarih yok). - Lisânu’l-Arab, I-XV, Tahkik: Emin Muhammed Abdulvahhâb, Muhammed Sadık el-Ubeydî, Daru İhyâi't-Turasi'l-Arabi, Beyrut 1999. el-Kâdî Abdulcebbâr, Ahmed el-Hemedânî (ö. 415/1024), Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, Tahkik: Abdulkerim Osman, Mektebetu Vehbe, Kahire 1996. - Tenzîhu’l-Kur’an ani’l-Metâin, Dâru’n-Nahdati’l-Hadîse, Beyrut (tarih yok). Keskin, Mehmet, Eş’arîliğin Teşekkül Süreci- el-Eş’arî Dönemi- , Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2005. Makdisi, “Ash’arî and the Ash’arites in Islamic Religious History I”, Studia Islamica, Maisonneuve&Larose, (by) 1962, No. 17. Özdemir, Metin, “Eş‘arî Kelâm Sistemine Eleştirel Bir Yaklaşım”, Uluslararası İmam Eş‘arî ve Eş‘arîlik Sempozyumu Bildirileri, I-II, Beyan Yayınları, İstanbul 2015. Öztürk, Mustafa, Kur’an’ın Mu’tezilî Yorumu Ebû Müslim el-İsfehânî Örneği, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2004. et-Tirmîzî Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Serve (ö. 279/892), es-Sunen, Mevsuatu's-Sunne Kutubu's-Sunne ve Şurûhuhu içinde, Çağrı Yayınları, İstanbul 1413/1992. Türcan, Galip, Kelamda Kaynaklık Niteliği Bakımından Kitâb, İlâhiyât Yayınları, Ankara 2012. -“Eş’arî ve Eş’arî’nin İman Tanımı”, Tabula Rasa Felsefe&Teoloji, Yıl: 3, Sayı: 8, 2003. - "Kelam Dilinin Kurgusal Niteliği", İslami İlimler Dergisi, Cilt: 4, Yıl: 4, Sayı: 1-2, Çorum 2009. Watt, W. Montgomery, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, Çeviren: Ethem Ruhi Fığlalı, Sarkaç Yayınları, Ankara 2010. Wensinck, A. J., The Muslim Creed Its Genesis and Historical Development, Barnes & Noble, Inc, New York 1965. Yılmaz, Sabri, Kelamda Te’vil Sorunu, Araştırma Yayınları, Ankara 2009. ez-Zemahşerî, Cârullah Ebu’l-Kasım Mahmud b. Ömer (ö. 538/1144), el-Keşşâf an Hakâiki’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvîl fi Vucûhi’t-Te’vîl, I-IV, Matbaatu’l-İstikâme, Kahire 1953/1373.