KUR’ÂN’DA “ÂMENE” FİİLİ VE MÜŞTAKLARINA DAİR BİR İNCELEME

Yıl 2018, Sayı: 41, 35 - 61, 31.12.2018

Ali Bulut

Öz

Bu çalışmada, “آمَنَ/Âmene” fiili ve
müştaklarının geçtiği bazı âyetlerin incelenmesi amaçlanmıştır. Kur’ân’da harf-i
cersiz olarak ya da “lâm” ve “ba” harf-i cerleriyle birlikte gelebilen bu fiil,
toplam sekiz yüz on iki yerdedir. Bu sayı, fiilin Kur’ân’da ne denli kapsamlı
kullanıma sahip olduğu konusunda açık bir fikir vermektedir. Diğer taraftan, fiilin
geçtiği bazı âyetlerde aynı kökten müştak birden fazla kelimenin yer alması, fiilin
lâzım/geçişsiz veya müteaddî/geçişli olarak kullanımı, aynı âyette iki harf-i
cerle birlikte yer alması, harf-i cerli/harf-i cersiz içerdiği anlamlar gibi birtakım
özellikler dikkat çekmektedir. Öyle ki fiilin yer aldığı bir âyet (Âl-i ‘İmrân 3/73),
bazı klasik tefsîr kaynaklarında kelime ve cümle yapısı ve benzeri hususlar itibariyle
“tefsîri en zor” âyetler kategorisinde görülmüştür. İşte bu makalede yukarıda
sayılan özellikler çerçevesinde “Âmene” fiili ve müştaklarının geçtiği on kadar
âyet irdelenmiş; konuya ilişkin tespit ve değerlendirmeler yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İman, İnanç, Mü’min, Güven, Tasdîk, İkrâr

Kaynakça

• KAYNAKÇA‘Abbâs Hasen, en-Nahvu’l-Vâfî, Dâru’l-Me‘ârif, Üçüncü Baskı, Mısır tarihsiz.‘Abdulbâkî, Muhammed Fuâd, el-Mu‘cemu’l-Mufehres li Elfâzı’l-Kur’âni’l-Kerîm, Çağrı Yayınları, İstanbul 1408/1988.‘Abdulğani ed-Dekar, Mu‘cemu’n-Nahv, Kahraman Yayınları, İstanbul 1987.Altuntaş, Halil-Şahin, Muzaffer, Kur’ân-ı Kerim Meâli, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, On Beşinci Baskı, Ankara 2008.el-Alûsî, Şihâbuddîn Mahmûd, Rûhû’l-Me‘ânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-‘Azîm ve’s-Seb‘ı’l-Mesânî, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, Beyrut tarihsiz.Âsım Efendi, Mütercim Ebu’l-Kemâl Ahmed, Kâmûs Tercemesi, Cemal Efendi Matbaası, İstanbul 1305.Ateş, Süleyman, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsîri, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul 1997.el-Beğavî, Ebû Muhammed, Me‘âlimu’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Kur’ân-Tefsîru’l-Beğavî, (Tahkîk: ‘Abdurrezzâk el-Mehdî), Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, Birinci Baskı, Beyrut 1420.Behcet ‘Abdulvâhid Sâlih, el-İ‘râbu’l-Mufassal li Kitâbillâhi’l-Murettel, Dâru’l-Fikr, Birinci Baskı, 1413/1993.Bilmen, Ömer Nasuhi, Kur’ânı Kerim’in Türkçe Meâli Alisi ve Tefsîri, Bilmen Basım ve Yayınevi, İstanbul tarihsiz.Bulut, Ali, Kur’ân’da Emânet Kavramı, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta 2000.el-Cessâs, Ebû Zekeriyyâ Ahmed b. Ali, Ahkâmu’l-Kur’ân, (Tahkîk: ‘Abdusselâm Muhammed ‘Ali Şâhin), Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye, Birinci Baskı, Beyrut 1415/1995.el-Cevherî, İsmâil b. Hammâd, es-Sıhâh Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-‘Arabiyye, (Tahkîk: Ahmed ‘Abdulğafûr ‘Attâr), Dâru’l-‘Ilm li’l-Melâyîn, Beyrut 1990.Çantay, Hasan Basri, Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm, (Naşiri: Mürşid Çantay), Elif Ofset, On Üçüncü Baskı, İstanbul 1404/1984.Çörtü, Mustafa Meral, Arapça Dilbilgisi Sarf-Nahiv Edatlar, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, On Sekizinci Baskı, İstanbul 2015.ed-Dâmegânî, el-Huseyn b. Muhammed, Kâmûsu’l-Kur’ân ev Islâhu’l-Vucûhi ve’n-Nezâir fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, (Tahkîk: ‘Abdulazîz Seyyidulehl), Dâru’l-‘Ilm li’l-Melâyîn, Dördüncü Baskı, Beyrut 1983.Duman, M. Zeki, Beyânu’l-Hak (Kur’ân-ı Kerîm’in Nüzul Sırasına Göre Tefsîri), Fecr Yayınları, Ankara 2006.Ebû ‘Ali el-Fârisî, el-Hucce fî ‘Ileli’l-Kırââti’s-Sebı‘, (Tahkîk: ‘Âdil Ahmed ‘Abdulmevcûd, ‘Ali Muhammed Mu‘avvad), Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye, Birinci Baskı, Beyrut 1428/2007.Ebû Ca‘fer en-Nehhâs, Me‘âni’l-Kur’ân, (Tahkîk: Muhammed ‘Ali es-Sâbûnî), Câmi‘atu Ummi’l-Kurâ, Birinci Baskı, Mekke 1409.Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelusî, el-Bahru’l-Muhît, (Tahkîk: Sıdkî Muhammed Cemîl), Dâru’l-Fikr, Beyrut 1412/1992.Ebû Hilâl el-Askerî, Tashîhu’l-Vucûh ve Nezâir, (Tahkîk: Muhammed ‘Usmân), Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, Birinci Baskı, Kahire 1428/2007.Ebû Ubeyde Ma‘mer b. el-Musennâ, Mecâzu’l-Kur’ân, (Tahkîk: M. Fuad Sezgin), Mektebetu’l-Hancî, Kahire 1381.Ebu’l-Bekâ, Eyyûb b. Mûsâ el-Huseynî el-Kefevî, el-Kulliyât, (Tahkîk: Adnan Dervîş-Muhammed el-Mısrî), Muessesetu’r-Risâle, Beyrut 1413/1993.Ebu’l-Ferac İbnu’l-Cevzî, Cemaluddîn ‘Abdurrahmân b. Ali, Nuzhetu’l-A’yuni’n-Nevâzir fî Ilmi’l-Vucûh ve’n-Nezâir, (Tahkîk: Muhammed ‘Abdulkerîm Kâzım er-Râzî), Muessesetu’r-Risâle, Beyrut 1404/1984.Ebu’l-Ferac İbnu’l-Cevzî, Zâdu’l-Mesîr fî ‘Ilmi’t-Tefsîr, (Tahkîk: ‘Abdurrezzâk el-Mehdî), Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, Birinci Baskı, Beyrut 1422.Ebû’s-Su‘ûd, el-‘Imâdî Muhammed, Tefsîru Ebi’s-Su‘ûd İrşâdu’l-‘Akli’s-Selîm ilâ Mezâyâ’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, Beyrut tarihsiz.Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Matbaai Ebi’z-Ziya, İstanbul 1935.Esed, Muhammed, Kur’ân Mesajı Meal-Tefsîr, (Türkçeye Çevirenler: Cahit Koytak, Ahmet Ertürk), İşaret Yayınları, Beşinci Baskı, İstanbul 1420/1999.el-Ezherî, Ebû Mansûr, Muhammed b. Ahmed, Tehzîbu’l-Luğa, Kahire 1967.el-Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed, Kitâbu’l-‘Ayn, (Tahkîk: Mehdî el-Mahzûmî-İbrâhîm es-Samrâî), Muessesetu’l-Âlemi li’l-Matbûât, Beyrut 1408/1988.el-Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd, Me‘âni’l-Kur’ân, (Tahkîk: Komisyon), Dâru’l-Mısrıyye, Birinci Baskı, Mısır tarihsiz.el-Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya‘kub, Besâiru Zevi’t-Temyîz fî Letâifi’l-Kitâbi’l-Azîz, (Tahkîk: Muhammed ‘Ali en-Neccâr), el-Meclisu’l-A’lâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Kahire 1412/1992.-------------, el-Kâmûsu’l-Muhît, Muessesetu’r-Risâle, Sekizinci Baskı, Beyrut 1426/2005.Gezgin, Ali Galip, Tefsîrde Semantik Metod, Rağbet Yayınları, Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş İkinci Basım, İstanbul 2015.el-Hatîb eş-Şirbînî, Şemsuddîn Muhammed, es-Sirâcu’l-Munîr, Matba‘atu Bûlâk (el-Emîriyye), Kahire 1285.Heyet, Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsîr, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Altıncı Baskı, Ankara 2017.İbn ‘Atiyye, Ebû Muhammed ‘Abdulhakk, el-Muharraru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz, (Tahkîk: ‘Abdusselâm ‘Abduşşâfî Muhammed), Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye, Birinci Baskı, Beyrut 1422.İbn Cuzeyy el-Kelbî, Ebu’l-Kâsım Muhammed, et-Teshîl li ‘Ulûmi’t-Tenzîl, (Tashîh-Tahrîc: Muhammed Sâlim Hâşim), Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye, Birinci Baskı, Beyrut 1415/1995.İbn Ebî Zemenîn, Ebû ‘Abdillâh Muhammed, Tefsîru’l-Kur’ânî’l-Azîz, (Tahkîk: Ebû ‘Abdillâh Huseyn b. Ukkâşe, Muhammed b. Mustafâ el-Kenz), el-Fârûku’l-Hadîse, Birinci Baskı, Kahire 1423/2002.İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Zekeriyyâ, Mu‘cemu Mekâyîsi’l-Luğa, (Tahkîk: ‘Abdusselâm Muhammed Hârun), Dâru’l-Cîl, Beyrut 1392/1972.İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut 1412/1992.İbn Manzûr, Cemâluddîn Muhammed, Lisânu’l-‘Arab, Dâru’l-Fikr, Üçüncü Baskı, Beyrut 1414/1994.İbn Sîde, Ebu’l-Huseyn ‘Ali el-Endelusî, el-Muhassas, Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye, Beyrut tarihsiz.İbnu’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr, Şemsuddîn, Muhammed, Şerhu Tayyibeti’n-Neşr fi’l-Kırâât, Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye, İkinci Baskı, Beyrut 1420/2000.İzutsu, Toshihiko, İslâm Düşüncesinde İman Kavramı, (Türkçesi: Selahaddin Ayaz), Pınar Yayınları, İstanbul 1984.el-Kirmânî, Tâcu’l-Kurrâ’, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Hamze, Ğarâibu’t-Tefsîr ve ‘Acâibu’t-Te’vîl, Dâru’l-Kıble-Cidde, Muessesetu ‘Ulûmi’l-Kur’ân-Beyrut tarihsiz.Komisyon, Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Kılavuz Kitap), Kültür Bakanlığı Yayınları, Kaynak Eserler Dizisi/54, Ankara 1991.el-Kurtubî, Ebû ‘Abdillâh Muhammed, el-Câmi‘ li Ahkâmi’l-Kur’ân, Dâru’l-Kâtibi’l-‘Arabiyye, Üçüncü Baskı, Kahire 1387/1967.Marulcu, Hasan Tevfik, Kelâm’da Nazar ve Münâzara Âdâbı, Dilruba Yayınları, Birinci Basım, Isparta 2018.el-Mâturîdî, Ebû Mansûr, Muhammed, Te’vîlâtu’l-Kur’ân, Mizan Yayınevi, İstanbul (cilt: II, Tahkîk: Ahmed Vanlıoğlu 2005-cilt: VI, Tahkîk: Ertuğrul Boynukalın 2006).el-Mâverdî, ‘Ali b. Muhammed, Tefsîru’l-Mâverdî-en-Nuketu ve’l-Uyûn, Ta‘lik: ‘Abdulmaksûd b. ‘Abdirrahîm, Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye-Muessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, Beyrut tarihsiz.Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed, el-Hidâye ilâ Bulûği’n-Nihâye fî ‘Ilmi Me‘ânî’l-Kur’ân ve Tefsîrih ve Ahkâmih ve Cumelun min Funûni ‘Ulûmih, (Tahkîk: eş-Şâhid el-Buşeyhî ve diğerleri), Mecmû‘atu Buhûsi’l-Kitâb ve’s-Sunne-Câmi‘atu’ş-Şârika, Birinci Baskı, 1429/2008. Muhyiddîn ed-Dervîş, İ‘râbu’l-Kur’ân ve Beyânuh, Dâru’l-İrşâd li’ş-Şuûni’l-Câmi‘ıyye, Üçüncü Baskı, Humus (Dâru’l-Yemâme-Dâru İbn Kesîr, Beyrut-Dımaşk) 1412/1992.Mukâtil b. Suleymân, Tefsîru Mukâtil b. Suleymân, (Tahkîk: ‘Abdullâh Mahmûd Şehâte), Dâru İhyâi’t-Turâs, Birinci Baskı, Beyrut 1423/2002.en-Nîsâbûrî, Nizâmuddîn el-Huseyn, Ğarâibu’l-Kur’ân ve Reğâibu’l-Furkân, (Tahkîk: Zekeriyyâ ‘Umeyrât), Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye, Birinci Baskı, Beyrut 1416.er-Râğıb el-İsfehânî, Ebu’l-Kâsım el-Huseyn, Tefsîru’r-Râğıb el-İsfehânî, (Tahkîk ve Dirâse: ‘Âdil b. ‘Ali eş-Şidî), Dâru’l-Vatan, Birinci Baskı, Riyad 1424/2003.-------------, el-Müfredât fî Ğarîbi’l-Kur’ân, (Tahkîk: M. Seyyid Kîlânî), Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut tarihsizer-Râzî, Fahruddîn Ebû ‘Abdillâh Muhammed, Mefâtîhu’l-Ğayb-et-Tefsîru’l-Kebîr, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, Üçüncü Baskı, Beyrut 1420.es-Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed, el-Keşf ve’l-Beyân el-Ma‘rûf Tefsîru’s-Sa‘lebî, (Tahkîk: Ebû Muhammed b. ‘Âşûr), Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, Birinci Baskı, Beyrut 1422/2002.es-Sâhib, İsmâil b. ‘Abbâd, el-Muhît fi’l-Luğa, (Tahkîk: Muhammed Hasan Âli Yâsin), Birinci Baskı, Beyrut 1414/1994.es-Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed, Tefsîru’s-Semerkandî (Bahru’l-’Ulûm), (Tahkîk: Muhibbuddîn Ebû Saîd), Dâru’l-Fikr, Birinci Baskı, Beyrut 1416/1996.es-Semîn el-Halebî, Ebu’l-‘Abbâs Şihâbuddîn Ahmed, ed-Durru’l-Masûn fî ‘Ulûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn, (Tahkîk: Ahmed Muhammed el-Harrât), Dâru’l-Kalem, Dımaşk tarihsiz.es-Suyûtî, Celâluddîn ‘Abdurrahmân, ed-Durru’l-Mensûr fi’t-Tefsîr bi’l-Me’sûr, (Tahkîk: ‘Abdullâh b. ‘Abdilmuhsin et-Turkî), Merkezu Hecr, Birinci Baskı, Kahire 1424/2003.-------------, el-İtkân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Dâru’l-Mâ‘rife, yayın yeri yok, tarihsiz.et-Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr, Tefsîru’t-Taberî Câmi‘u’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, (Tahkîk-Tahrîc: Mahmûd Muhammed Şâkir-Ahmed Muhammed Şâkir), Mektebetu İbn Teymiyye, İkinci Baskı, Kahire tarihsiz.et-Teftâzânî, Mes‘ûd b. ‘Umer, Şerhu’l-Makâsıd, ‘Âlemu’l-Kutub, Beyrut 1409/1989.el-Vâhidî, Ebu’l-Hasen, ‘Ali b. Ahmed, et-Tefsîru’l-Basît, (Tahkîk: Ahmed b. Muhammed b. Sâlih el-Hamâdî), Câmi‘atu’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, Riyad 1430.Yahyâ b. Sellâm, et-Teymî el-Basrî, et-Tesârîf li Tefsîri’l-Kur’ân mimmâ’ş-Tebehet Esmâuh ve Tesarrafet Me‘ânîh, (Tahkîk: Hind Şelebî), eş-Şirketu’t-Tunisiyye, 1979.Yıldırım, Celâl, İlmin Işığında Asrın Kur’ân Tefsîri, Anadolu Yayınları-İzmir, Alemdar Ofset-İstanbul 1986.Yüksel Ahmet, “Dilbilim Açısından Kur’ân’da Zâid Harfler”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, cilt: 17, sayı: 3, 2004, ss. 171-183.ez-Zebîdî, Muhibbuddîn Muhammed Murtazâ, Tâcu’l-‘Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, (Tahkîk: ‘Ali Şîrî), Dâru’l-Fikr, Beyrut 1414/1994.ez-Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm, Me‘âni’l-Kur’ân ve İ‘râbuh, (Şerh ve Tahkîk: ‘Abdulcelîl ‘Abduh Şelebî), ‘Âlemu’l-Kutub, Birinci Baskı, Beyrut 1408/1988.ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmûd, Esâsu’l-Belâğa, Dâru’l-Fikr, Üçüncü Baskı, Mısır 1985.-------------, el-Keşşâf an Hakâiki Ğavâmidi’t-Tenzîl, Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, Üçüncü Baskı, Beyrut 1407.ez-Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed, el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, (Tahkîk: Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhîm), el-Mektebetu’l-Asriyye, İkinci Baskı, Beyrut tarihsiz.