Philosophers and Scholars of Kalam of Ottoman Thought in The 16th Century

Yıl 2015, Sayı: 34, 109 - 137, 01.06.2015

Fatma Zehra Pattabanoğlu

Öz

The synthesized view of philosophy, kalam and Sufism after Al-Ghazali had continued in Ottoman madrasa and scholarship life. During this process Fahreddin Râzî movement was effective, and there had been important studies made with independent works and exegesis or annotations. Thus, on one hand philosophical kalam concept, on the other hand Tahafut tradition and logic studies had been the elements, which provided the continuance of philosophical thought in Maasai manner. Besides that, the effect of the ishraqi philosophy, which had been established by Sohrevardi, continued with philosophers like Qutbuddin Razi and Davvani, and Sufi philosophy, which had been established by Ibn Arabi, had affected many philosophers. Scholars like Hızır Bey, Hayalî, Kestellî, Hocazâde, Alâaddin Tûsî, Taskopruluzade, Kemalpasazade, Kinalizade and Katip Celebi had contributed to philosophy-kalam-sufism relations greatly. However, in this article there is a limitation in terms of time; the subject of the article is being Ottoman philosophers and kalam scholars in the 16th Century. This century reflects an era, when Ottoman Empire was at the top in terms of philosophy and science, as well as other fields

Anahtar Kelimeler

16th Century Ottoman thought, philosophy, kalam

16. YÜZYIL OSMANLI DÜŞÜNCESİNDE FELSEFE ve KELÂM BİLGİNLERİ

Öz

İslâm düşüncesinin Gazzâlî’den sonra felsefe, kelâm ve tasavvuf ilimlerinin bir sentez haline gelmiş görünümü, Osmanlı medrese ve ilim hayatında devam etmiştir. Fahreddin Râzî ekolünün etkin olduğu bu süreçte, gerek bağımsız eserlerle, gerekse şerh ve haşiyelerle önemli çalışmalar yapılmıştır. Böylece bir taraftan felsefî kelâm anlayışı, diğer taraftan Tehâfüt geleneği ve mantık çalışmaları felsefî düşüncenin Meşşaî boyutta devamlılığını sağlayan unsurlardan olmuştur. Bunun yanında Sühreverdî’nin tesis ettiği İşrâk felsefesinin etkisi Kutbuddin Râzî ve Devvânî gibi düşünürlerde devam ederken, İbn Arabî’nin kurduğu tasavvuf felsefesi pek çok düşünürü tesiri altına almıştır. Hızır Bey, Hayalî, Kestellî, Hocazâde, Alâaddin Tûsî, Taşköprîzâde, Kemalpaşazâde, Kınalızâde ve Kâtip Çelebi gibi bilginler felsefe-kelâm-tasavvuf ilişkilerine önemli katkılarda bulunmuşlardır. Ancak makalede zaman bakımından bir sınırlamaya gidilmiş olup 16. yüzyıldaki Osmanlı felsefe ve kelâm bilginleri, eserleri ve düşünceleri konu edinilmiştir. Zira bu yüzyıl, Osmanlı Devleti’nin diğer alanlarda olduğu gibi felsefe ve bilimde de zirvede olduğu bir dönemi yansıtmaktadır

Anahtar Kelimeler

16.yüzyıl Osmanlı düşüncesi, felsefe, kelâm

Kaynakça

• ALPER, Ömer Mahir, Varlık ve İnsan Kemalpaşazâde Bağlamında Bir Tasavvurun Yeniden İnşası, Klasik Yayınları, İstanbul 2013. ,Osmanlı Felsefesi Seçme Metinler, Klasik Yayınları, İstanbul 2015.
• ALTAŞ, Eşref, Fahreddin er-Râzî’nin İbn Sînâ Yorumu ve Eleştirisi, İz Yayınları, İstanbul 2009.
• ANAY, Harun, “Devvânî”, DİA, c. 9, ss. 257-262, TDV Yayınları, İstanbul 1994.
• ARSLAN, Ahmet, Kemal Paşazâde Tehâfüt Haşiyesi’nin Tahlili, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1987.
• AYDEMİR, Abdullah, Ebussuûd Efendi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989.
• AYDIN, Cengiz, “Ali Kuşçu”, DİA, c. 2, ss. 408-410, TDV Yayınları, İstanbul 1989.
• AYDÜZ, Salim, “Sinan Paşa”, Yaşam ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, c.II, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2008.
• _______, “Alaaddin Tusî”, Yaşam ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, c.I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2008.
• BAYRAKTAR, Mehmet, “Dâvûd-i Kayserî”, DİA, c. 9, ss. 32-35, İstanbul 1994.
• BIÇAK, Ayhan, Türk Düşüncesi/Kaygılar, c. I, Dergâh Yayınları, İstanbul 2009.
• BİRGİVÎ, Vasiyetname-i İmam Birgivî, Tert. Muzaffer Ocak, Ergin Kitabevi Yayınları, İstanbul Tarihsiz.
• BOLAY, Süleyman Hayri, Osmanlı Düşünce Dünyası, Akçağ Yayınları, Ankara 2011.
• CÜRCÂNÎ, Şerhu’l-Mevâkıf, çev: Ömer Türker, Kırk Gece Yayınları, İstanbul 2014
• ÇELEBİ, İlyas, “Kemalpaşazâde”, DİA, c. 25, ss. 238-247, TDV Yayınları, Ankara 2002.
• DEDEYEV, Bilal,“Osmanlı Eğitimine Katkıda Bulunan Bazı Azerbaycan Müderrisleri (15. Yüzyılın II. Yarısı ve 16. Yüzyılın I. Yarısında)”, Journal of Qafqaz University, sayı: 26, ss. 215-223, Bakü 2009.
• DEMİR, Remzi, Philosophia Ottomanica, c.I, Lotus Yayınları, Ankara 2005.
• DEVVÂNÎ, Şerhu’l-Akaidi’l-Adudiyye, Matbaa-i el-Hâc Muharrem Efendi el-Bosnevi, İstanbul 1290.
• _______, Risâletü’z-Zevrâ, Seb’u Resâil içinde, thk.: Ahmed Tuysirkani, Merkez-i Neşr-i Miras-ı Mektub, Tahran 2002.
• _______, Şevâkilü’l-hûr fi şerhi Heyâkili’n-nûr li’s-Sühreverdi, thk.: Muhammed Abdülhak, Muhammed Kokan, Beytü’l-Verrak, Bağdad 2010.
• DURAN, Recep, “Bir Tehâfüt Yazarı: Ali Tûsî”, İslâmi Araştırmalar Dergisi, c.4, sayı: 3, ss. 195-202, Ankara 1990.
• ERBAŞ, Muammer, “Bir Osmanlı Müfessiri Abdülmecid b. eş-Şeyh Nâsuh b. İsrâil (1565) ve Eserleri”, DEÜ İlahiyat Fak. Dergisi, sayı: 24 ss. 161- 186, İzmir 2006.
• FAZLIOĞLU, İhsan, “Mîrim Çelebi”, DİA, c.30, ss. 160-161, İstanbul 2005.
• _______, “ Osmanlılar-İlim ve Kültür”, DİA, c. 33, ss. 548-556, TDV Yayınları, İstanbul 2007.
• FUZÛLÎ, Matlau’l-İtikâd fi Marifeti’l-Mebde’ ve’l-Meâd, çev.: Esat Coşan, Kemal Işık, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1962. GAZZÂLÎ, Tehâfütü’l-Felâsife, çev.: Mahmut Kaya, Hüseyin Sarıoğlu, Klasik Yayınları, İstanbul 2009.
• GÖLPINARLI, Abdülkadir, Fuzûlî Divânı, İnkılap Kitabevi, İstanbul 1961.
• GÜZEL, Abdürrahim, Karabâğî ve Tehafütü, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1991.
• HOCAZÂDE, Tehâfütu Tehâfüti’l-Felâsife, el-Matbaatü’l-A’lamiyye, Mısır 1320.
• İBN RÜŞD, Tehâfütü’t-Tehâfüt, çev.: Kemal Işık, Mehmet Dağ, Kırkambar Yayınları, İstanbul 1998.
• İBN SÎNÂ, İkinci Analitikler, çev.: Ömer Türker, Litera Yayınları, İstanbul 2006.
• İHSANOĞLU, Ekmeleddin, “Osmanlı Eğitim ve Bilim Kurumları”, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, c. 1, ss. 223-359, Zaman Yayınları, İstanbul 1999.
• _______, “Osmanlı Bilimine Toplu Bakış”, Yeni Türkiye, Osmanlı Özel Sayısı, sayı: 33, ss.481-489, Ankara 2000.
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Lütfi Paşa”, DİA, c. 27, ss. 234-236, TDV Yayınları, Ankara 2003.
• KARLIĞA, Bekir, “Osmanlı Düşüncesinin Oluşumu”, Yeni Türkiye, Osmanlı Özel Sayısı III, c. 6, sayı:33, ss. 31-40, Ankara 2000.
• KÂTİP ÇELEBİ, Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütübi’l-Fünûn, haz.: Şerafeddin Yaltkaya-Rifat Bilge, c.I, Maarif Matbaası, İstanbul 1941.
• _______, Mizanü’l-Hak fi İhtiyari’l-Ahak, haz.: Orhan Şaik Gökyay, MEB. İstanbul 1993.
• KEMALPAŞAZÂDE, Tehâfüt Hâşiyesi, çev.: Ahmet Arslan, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987.
• _______, Risâle fî Beyâni’l-akl, Osmanlı Felsefesi Seçme Metinleriçinde, çev.: Ömer Mahir Alper, Klasik Yay., İstanbul 2015.
• KINALIZÂDE, Ali Çelebi, Ahlâk-ı Alâî, Haz.: Mustafa Koç, Klasik Yayınları, İstanbul 2007.
• KORLAELÇİ, Murtaza, Taşköprülüzâde’nin Eğitim ve Felsefe Anlayışı, Osmanlı Bilim Tarihinde Taşköprülüzadeler Sempozyumu, ss. 117-145, Kastamonu-Taşköprü 2006.
• KÖSE, Saffet, “Hocazâde Muslihuddin Efendi”, DİA, c.18, TDV Yayınları, İstanbul 1998.
• KUTLUER, İlhan, “İslâm Felsefesi Hangi Anlamda Özgündür?”, İslâm Felsefesinin Özgünlüğü, ed.: Mehmet Vural, Elis Yayınları, Ankara 2009.
• KÜTÜKOĞLU, Bekir, “Âlî Mustafa Efendi”, DİA, c. II, ss. 414-421, TDV Yayınları, İstanbul 1989.
• LÜTFİ PAŞA, Asafnâme, Haz. Ahmet Uğur, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1982.
• MARULCU, Hasan Tevfik, “Kınalızâde Ali Çelebi’de Ahlâkiliğin Dinamiği Olarak İman”, S.D.Ü. İlahiyat Fak. Dergisi, sayı: 27, ss.139-152, Isparta 2011.
• SEFERCİOĞLU, Nejat, Nev’î Dîvânı’nın Tahlili, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990.
• OKTAY, Ayşe Sıdıka, Kınalızâde Ali Efendi ve Ahlâk-ı Alâî, İz Yayıncılık, İstanbul 2005.
• ÖÇAL, Şamil, Kemalpaşazâde’nin Felsefî ve Kelâmî Görüşleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000, s.73.
• “Osmanlı Düşünce Hayatı ve KemâlPaşazâde”, Türkler, c.XI, ss.71-79, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002.
• ÖZERVARLI, M. Sait, “Bir Osmanlı Düşünür ve Kelâmcısı, Mehmet Emin Üsküdari”, Üsküdar Sempozyumu II, Bildiriler, c. II, ss. 529-532, İstanbul 2005.
• PATTABANOĞLU, F. Zehra, “16. Yüzyıl Osmanlı Düşüncesinde Felsefe-Kelâm İlişkisi”, Dört Öge Dergisi, sayı: 5, ss. 89-113, Ankara 2014.
• SARIOĞLU, Hüseyin, “Taşköprîzâde’de İlim ve Felsefe”, Osmanlı Bilim Tarihinde Taşköprülüzadeler Sempozyumu, ss. 51-64, Kastamonu-Taşköprü 2006.
• SEFERCİOĞLU, Nejat. “Nev’î”, DİA, c.33, ss.52-54, TDV Yayınları, İstanbul 2007.
• SIDDIKİ, Bahtiyar Hüseyin, “Celâleddin Devvânî”, İslam Düşüncesi Tarihi, çev.: Kasım Turhan, c.3, İnsan Yayınları, İstanbul 1991.
• SÖZEN, Kemal, İbn Kemal’de Metafizik, Fakülte Kitabevi, Isparta 2001. TAHİR EFENDİ, Bursalı Mehmet, Osmanlı Müellifleri, c. I, Meral Yayınları, İstanbul (Tarihsiz).
• TAŞKÖPRÎZÂDE, Ahmed Efendi, Mevzuatü’l-‘Ulûm, sad. Mümin Çevik, c. I, II, Üç Dal Neşriyat, İstanbul 1966.
• _______, eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, çev.: Muharrem Tan, İz Yayınları, İstanbul 2007.
• TOPALOĞLU, Bekir, Kelâm İlmi, Damla Yayınları, İstanbul 1991.
• TOPDEMİR, Hüseyin Gazi, “Takıyüddin er-Râsıd”, DİA, c. 39, ss.454- 456, İstanbul 2010.
• TÛSÎ, Alâeddin Ali, Kitâbu’z-Zuhr, çev.: Recep Duran, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990.
• _______, Ahlâk-ı Nâsırî, çev.: Anar Gafarov-Zaur Şükürov, Litera Yayıncılık, İstanbul 2013
• UNAN, Fahri, “Taşköprîzâde’ye Göre İlimlerin Gayesi”, Osmanlı Bilim Tarihinde Taşköprülüzadeler Sempozyumu, ss. 35-49, Kastamonu-Taşköprü 2006.
• ÜLKEN, Hilmi Ziya, İslâm Düşüncesi, Ülken Yayınları, İstanbul 2005.
• _______, Türk Tefekkür Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2007.
• YAKUPOĞLU, Kenan, Osmanlı Medrese Eğitimi ve Felsefesi, Gökkubbe Yayınları, İstanbul 2006.
• YAVUZ, Yusuf Şevki, “Kelâm”, DİA, c.25, ss. 196-203, TDV Yayınları, Ankara 2002.
• _______, “Taşköprizâde Ahmed Efendi”, DİA, c. 40, ss.151-152, TDV Yayınları, Ankara 2011.
• YAVUZ, Salih Sabri, “Kestelî”, DİA, c. 25, ss. 314, TDV Yayınları, Ankara 2002.
• YAZICIOĞLU, M. Sait, İslâm Düşüncesinin Tarihsel Gelişimi, Akçağ Yayınları, Ankara 2001.
• YILMAZ, Nebi, Ahmed-i Rıdvan Rıdvâniyye, Bizim Büro basım, Ankara 2007.
• YÜCEER, İsa, Kelâm Felsefe Uzlaşması, Tablet Yayınları, Konya 2007.
• YÜKSEL, Emrullah, “Birgivî”, DİA, c.6, ss. 191-194, TDV Yayınları, İstanbul 1992.
• WATT, Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev.: Ethem Ruhi Fığlalı, Birleşik Yayıncılık, İstanbul 1996.