HANEFÎ GELENEK MERKEZLİ OLARAK İNSANÎ FİİLLERDE MES’ÛLİYETİN DOĞUŞU PROBLEMİ

Yıl 2019, Sayı: 43, 258 - 267, 31.12.2019

Salih Aydın

Öz

İnsanın iradî fiilinin olduğu, dolayısıyla bu türden fiillere bir mesuliyetinin bağlandığı inkâr edilemez bir husustur. Bu hususta problematik olan, ne fiilin, ne iradenin, ne de sorumluluğun varlığı değil, iradî fiillerde sorumluluğun başlama noktasıdır. Bu makalede insanın tercihine ve sorumluluğuna konu olan fiilin atomik karakterli olmayıp çok aşamalı bir süreç arz ettiği temel gerçeğinden hareketle, şer‟î olarak sorumluluğun başladığı noktanın Hanefî/Mâturîdî ekol çerçevesinde açıklığa kavuşturulması gereken bir problem olarak ele alınacak ve analiz edilecektir. Bu tahlil aynı zamanda naslarda var olduğu vehmedilen zahirî tearuzun giderilmesi anlamına da gelecektir. Aynı şekilde burada ayet-i kerimelerde işaret edilen, fiillerin içteki boyutuyla alakalı hesap ve insanın sorumluluğunun detayları ve aşamalarının, hadis-i şerifler tarafından izah edildiği gösterilmek suretiyle, İslam‟a uygun hayat tarzı için kitap-sünnet birlikteliğinin önemi ortaya koyulacaktır. Son olarak, fiilin geçtiği içteki aşamalardan henüz sorumluluğun başlamadığı “vâridât ve havâtır” aşamalarında şerre ve seyyiata engel olmanın büyük cihat olduğu, kolay olanı tercih etmek olduğu, bu çabanın İslam medeniyetinde sistemleştirildiğine değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Hâtır, Hadis-i nefis, Hemm/Meyl, Azm, Mesuliyet, Hasene, Seyyie

Kaynakça

• Abdulemîr el-A’sem, el-Mustalihu’l-Felsefî inde’l-Arab, el-Hey’etu’l-Masriyyetu’l-‘Âmme li’l-Kitâb, Kahire 1989.
• Akseki, Ahmet Hamdi, Ahlak Dersleri, Üçdal Neşriyat, II. baskı, İstanbul 1968.
• Âlûsî, Şihâbuddîn Mahmûd el-Âlûsî el Bağdâdî, Ruhu’l-Meânî, tash. Ali Abdulbârî Atiyye, DKİ, 4. Baskı, Beyrut, 1435/2014.
• Apaydın, Hacı Yunus, Fıkhın Kaynakları, Ay Yayıncılık, Ankara 2017.
• Aydın, Salih, İslam Düşüncesi Kelam, Külliyat, İstanbul 2016.
• Beyâzî, Kemâluddîn Ahmed, İşârâtu’l-Merâm min İbârâti’l-İmâm, thk. Yusuf Abdurrezzâk, Şeriket Halebî, Kahire 1368/1949.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Muvazzah İlm-i Kelâm, Ergin Kitabevi, 3. Baskı, İstanbul 1959.
• Ebu Hanife, el-Fıkhu’l-Ebsat, (İmam-ı Azam’ın Beş Eseri içerisinde) MÜİFV. Yayınları, İstanbul 1992.
• Fârâbî, el-Medînetu’l-Fâzıla, metin: Yaşar Aydınlı, Litera Yay., İstanbul 2018.
• Gözler, Kemal, Hukuka Giriş, Ekin, Genişletilmiş 14. Baskı, Bursa 2017.
• Hanefî, Muhammed b. Süleymân el-Halebî, er-Rîhâvî, Nuhbetu’l-Leâlî li Şerhi Bed’i’l-Emâlî, Hakikat Kitapevi, İstanbul 1992.
• Harputî, Abdullatif, Tenkîhu’l-Kelâm fî Akâidi Ehli’l-İslâm, çev. & haz. İbrahim Özdemir-Fikret Karaman, TDV. Elazığ Şubesi Yay., Elazığ 2000.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahmân el-Bağdâdî, Telbîsu İblîs, thk. es-Seyyidu’l-Arabî, Mektebetu’l-Îmaân, Mansûra trsz.
• Isfahânî, Râğıb, ez-Zerîa ilâ Mahâkimi’ş-Şerîa, thk. Ebu’l-Yezîd el-Acemî, Dâru’l-Vefâ, Kahire 1408/1987.
• Koca, Mahmut & Üzülmez, İlhan, Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler, Seçkin Yayıncılık, 11. Baskı, Ankara 2018.
• Kuşeyrî, Abdulkerim, Kuşeyrî Risâlesi, çev. Süleyman Uludağ, Dergâh yay., 3. Baskı, İstanbul 1999.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr, Te’vîlâtu’l-Kurân, neşir ve kontrol: Ahmet Vanlıoğlu ve Bekir Topaloğlu, Mizan Yayınevi, İstanbul 2005.
• Mutahharî, Murtaza, Medhal İle’l-Ulûmi’l-İslamiyye, Dâru’l-Kütübi’l-İslamî, Arapça terc. Hasan Ali Hâşimî, Kum 1427.
• Nesefî, Ebu’l-Mu’în Meymûn, Tebsıratu’l-Edille fî Usûli’d-Dîn, thk. Hüseyin Atay, DİB., Ankara 2003.
• Pazarlı, Osman, İslam’da Ahlak, Remzi Kitabevi, İstanbul 1980.
• Pezdevî, Ebu’l-Yüsr, Usûlü’d-Dîn, Mektebetu’l-Ezheriyye, thk. Hans Peter Linss, Kahire 1424/2003.
• Sadru’ş-şerîa, Ubeydullah b. Mes’ûd, Kitâbu’t-Tevzîh ale’t-Tenkîh, İstanbul 1310.
• Taftazânî, Sa’duddîn, Şerhu’t-Telvîh ale’t-Tevzîh, İstanbul 1310.
• Tahânevî, Muhammed Ali, Keşşâfu Istılâhati’l-Fünûn, thk. Ahmed Hasan Besc, DKİ., Beyrut 1418/1998.
• Üsmendî, Alâuddîn Muhammed es-Semerkandî, Lübâbu’l-Kelâm, thk. Muhammed Said Özervarlı, İSAM, İstanbul 1426/2005.
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, sad. İsmail Karaçam vd., Azim Dağıtım, İstanbul.