İSLAM DÜŞÜNCESİNDE ELEŞTİREL BİR PARADİGMANIN OLUŞUMU: TEHÂFÜT GELENEĞİ VE FELSEFÎ DEĞERİ

Yıl 2021, Sayı: 46, 5 - 25, 30.06.2021

Bilgehan Bengü Tortuk Gökdemir

Öz

Bu çalışmada İslâm düşüncesine Gazâlî’nin Tehâfütü’l-Felâsife isimli eseriyle başlayan Tehâfüt geleneği ve bu gelenekte yer alan eserlerin felsefî durumları ele alınacaktır. Bu çalışmanın amacı Tehâfütlere dair genel bilgiler verilmesinin yanı sıra Tehâfütlerin İslâm düşüncesi üzerindeki etkilerine değinilerek felsefî açıdan durumunu ortaya koymaya çalışmaktır. Bu amaç doğrultusunda zaman zaman Tehâfütlerde ele alınan konular içerisinden örnekler verilerek bu eserlerin felsefî değerlerinin olup olmadığı belirlenmeye çalışılmıştır. Düşünce tarihinde birtakım etkiler sebebiyle dönüşümlerin ve yeniden şekillenmelerin olduğu gözlemlenmektedir. İslâm düşünce tarihinde de benzer durumlar yaşanmış ve düşünce alanlarında yeniden şekillenmeler oluşmuştur. Zikredilen düşünce tarihinde bu dönüşüm noktalarından biri de Tehâfütlerin yazılmaya başlanması ve Tehâfüt tartışmalarıdır. Dolayısıyla Tehâfütler, İslâm düşüncesinde oluşan şekillenmeler üzerinde kayda değer etkilere neden olmuştur. Bu etkilerin olumlu yönde olduğuna dair görüşler mevcut olmakla birlikte özellikle felsefî düşünce açısından olumsuz yönde bir etkiye sahip olduğuna ilişkin görüşler de bulunmaktadır. Ancak açıktır ki Tehâfüt tartışmaları felsefe, kelâm ve tasavvuf alanlarında önemli etkilere sahiptir. Özellikle kelâm ve felsefe konularının bu etkiler sebebiyle iç içe geçmeye başladığı görülmektedir. Bu etkileri Osmanlı düşüncesinde Tehâfüt tartışmalarının yeniden başlatılmasında da görmek mümkündür. Zira Osmanlı dünyasında Tehâfüt tartışmaları özellikle ilmî düşüncenin hareketlenmesi ve canlılığını koruması için yönetim tarafından desteklenmesi neticesinde tekrar başlamış ve önemli ölçüde etkili olmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslâm Düşüncesi, Tehâfüt Geleneği, Felsefî Değer, , Gazâlî, İbn Rüşd

The Formation of a Critical Paradigm in the Islamic Thought: The Tradition of Tahāfut and Its Philosophical Value

Öz

In this study, the Tahāfut tradition that started with the work of Ghazali called Tahāfut al-Falāsifa in the Islamic thought and the philosophical conditions of the works in this tradition will be discussed. The aim of this study is to give general information about the Tahāfuts, as well as to reveal its philosophical situation by including the effects of Tahāfuts on the Islamic thought. For this purpose, it is tried to be determined whether or not these works have philosophical values by giving examples among the subjects discussed in Tahāfuts from time to time. It is observed that there are transformations and reshaping in the history of thought due to some effects. Similar situations have taken place in the history of the Islamic thought and reshaping have occurred in the fields of thought. One of these transformation points in the history of thought mentioned is the beginning of the writing of the Tahāfuts and the discussion of the Tahāfut. Therefore, the Tahāfuts has had significant effects on the shaping of the Islamic thought. Although there are opinions that these effects are positive, there are also opinions that it has a negative effect especially in terms of philosophical thinking. However, it is clear that the discussions of Tahāfut have significant effects in the fields of philosophy, theology and Sufism. It is seen that especially the subjects of theology and philosophy are intertwined due to these effects. These effects can also be seen in the resumption of the Tahāfut discussions in the Ottoman thought. In the Ottoman world, the Tahāfut discussions started again as a result of the support of the administration for the movement of scientific thought and the protection of its vitality and it was significantly effective.

Anahtar Kelimeler

Islamic Thought, Tahāfut Tradition, Philosophical Value, Ghazali, Ibn Rushd.

Kaynakça

• Abdurrazık, Mustafa, Temhid li-Tarihi’l-Felsefeti’l-İslamiyye, Kahire, 1966.
• Arıcı, Müstakim, “Müzmin Felsefe Okuru Cârullah Efendi’nin Gözüyle Tehâfüt ve Tekfir Tartışmaları”, Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a, Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası, Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVIIIi Yüzyıl, (ed. Ahmet Hamdi Furat vd.), Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, Aralık 2018, C. 2, ss. 9-21.
• Arnaldez, Roger, “İslâm’da Felsefi Düşünce Nasıl Kötürümleşti”, çev. Ahmet Arslan, DTCFD, C. 28, S. 1-2, Ankara, 1970, ss. 231-241.
• Arslan, Ahmet, Haşiye Ala’t-Tehafüt Tahlili, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1987.
• Arslan, Ahmet, “Kemal Paşa-zâde’nin Hayatı, Kişiliği, Eserleri, Tehâfüt Haşiyesi, Çeviri Hakkında”, Kemal Paşa-zâde, Tehâfüt Haşiyesi (Hâşiya ‘alâ Tahâfut al-falâsifa), çev. Ahmet Arslan, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1987 içinde, ss. 1-16.
• Arslan, Ahmet, “Kemal Paşazâde’nin Felsefî Görüşleri”, Şeyhülislâm İbn Kemâl Sempozyumu, TDV Yayınları, Ankara, 1989, ss. 87-120.
• Arslan, Ahmet, “Ortaçağ İslâm Dünyasında Din-Felsefe İlişkileri ve Hocazâde’nin Tehâfüt’ü”, Uluslararası Hocazâde Sempozyumu (22-24 Ekim 2010 Bursa) Bildiriler, ed. Tevfik Yücedoğru vd., Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa, 2011, s.35-53.
• Atay, Hüseyin, “Gazâlî ve İbn Rüşd Felsefesinin Karşılaştırılması”, Kelam Araştırmaları, C. 1, S. 2, Y. 2003, ss. 3-48. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/179658 (07.05.2020).
• Aydın, İbrahim Hakkı, “Tehâfüt Geleneği Üzerine Bir Değerlendirme”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 26, 2006, Erzurum, 2006, ss. 57-74.
• Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü'l-arifin esmaü'l-müellifin ve asarü'l-musannifin, 2 cilt, C.1, istinsah ve tsh. Kilisli Rifat Bilge-İbnülemin Mahmûd Kemal İnal, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara, 1951.
• Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü'l-arifin esmaü'l-müellifin ve asarü'l-musannifin, 2 cilt, C. 2, istinsah ve tsh. İbnülemin Mahmûd Kemal İnal-Avni Aktuç, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara, 1955.
• Bağdatlı İsmail Paşa, Keşfu’z-Zunun Zeyli Îzâh el-Meknûn fî el-Zeyli alâ Keşf al-Zunûn an esâmî el-kütübi ve’l-fünûn, 2 cilt, haz. Şerafettin Yaltkaya, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1972.
• Baykan, Erdal, “İslâm’ın Felsefî Dili: Meşşailer Yeniden Gelir mi?”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2016 (36), ss. 1-4.
• Bolay, Süleyman Hayri, “Klasik Dönem Osmanlı Düşüncesi ve Osmanlı’da Tehâfüt Tutkusu”, Osmanlı, 12 cilt, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, C. 7, ss. 111-127.
• Bolay, Süleyman Hayri, Osmanlı Düşünce Dünyası, Akçağ Yayınları, Ankara, 2011.
• Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, 3 cilt, haz. A. Fikri Yavuz-İsmail Özen, Meral Yayınevi, İstanbul, ts.
• Câbirî, M. Âbid el-, “Gazâlî Düşüncesinin Temel Unsurları ve Çelişkileri”, (çev. Mesut Okumuş), AÜİFD, C. XLIV (2003), S. 1, s. 399-413.
• Corbin, Henry, İslam Felsefesi Tarihi Başlangıçtan İbn Rüşd’ün Ölümüne, çev. ve notlandıran Hüseyin Hatemî, İletişim Yayınları, İstanbul, 1994.
• Demir, Remzi, Philosophia Ottomanica, 3 cilt, Lotus Yayınevi, Ankara, 2005.
• Descartes, Rene, Metod Üzerine Konuşma, çev. K. Sahir Sel, Sosyal Yayınlar, İstanbul, 1994.
• Descartes, Rene, Felsefenin İlkeleri, çev. Mesut Akın, Say Yayınları, İstanbul, 2007.
• Erdoğan, Ömer Faruk, “Osmanlı’da Kelâm-Felsefe İlişkisi ve Tehâfüt Geleneği”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 14, S. 28, 2016, ss. 273-326. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/792605 (22.08.2020).
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed el-, el-Munkızu mine’d-Dalâl el-Mevsıli ilâ zi’l-izzeti ve’l-celâl, 5. Tab., thk. ve tak. Cemil Saliba-Kamil Iyad, Matbaatu’l-Câmiati’s-Suriye, Dımeşk, 1956.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed el-, el-Mustasfa min ilmi’l-usûl, 2 cilt, tadim ve ta’lik: Eş-Şeyh İbrahim Muhammed Ramazan, Dâru’l-Erkam, Beyrut-Lübnan, 1994.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed el-, Mustasfa-İslam Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi, 2 cilt, çev. Yunus Apaydın, Rey Yayıncılık, Kayseri, 1994.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed el-, Felsefenin Temel İlkeleri Makasıd el-Felâsife, çev. Cemaleddin Erdemci, Vadi Yayınları, Ankara, 2002.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed el-, Tehâfütü’l-Felâsife, (nşr. Macid Fahri), Dâru’l-Meşrik, Beyrut-Lübnan, 1990.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed el-, Tehâfütü’l-Felâsife-Filozofların Tutarsızlığı, çev. Mahmut Kaya-Hüseyin Sarıoğlu, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 2014.
• Gazâlî, El-Munkızu min-ad-dalâl, (çev. Hilmi Güngör), Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1990.
• Gökdağ, Kâmuran, “Giriş”, Mehmet Emin Üsküdârî, Telhîsu Tehâfüti’l-Hukemâ Tehâfüt Özeti, Eleştirmeli metin ve çev. Kâmuran Gökdağ, , Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 2014 içinde, ss. 15-159.
• Günaltay, Şemseddin (Şemsüddin Günaltay), “İslâm Dünyasının İnhitatı Sebebi Selçuk İstilâsı mıdır?”, Belleten, C. II, S. 5-6, II Kanun-Nisan 1938, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1994, ss. 73-88.
• Güzel, Abdurrahim, Karabâğî ve Tehâfüt’ü, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1991.
• Hoca Sadettin, Tacu’t-Tevârih, 5 cilt, sad. İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1979.
• Hocazâde Muslihittin Mustafa, et-Tehâfüt fi’l-Muhâkeme beyne’l-Gazzâlî ve’l-Felâsife-Hocazâde’in Tehâfüt’ü, (tah.ve nşr. Luay Hatem Yaqoob), Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, Beyrut-Lübnan, 2018.
• İbn Haldûn, Mukaddime, 3 cilt, çev. Zakir Kadiri Ugan, MEB Yayınları, İstanbul, 1989.
• İbn Rüşd, Tehafutu’t-tehafut, 2 cilt, nşr. Süleyman Dünya, Darul-Maarif, Kahire, 1968.
• İbn Rüşd, Tutarsızlığın Tutarsızlığı, çev. Kemal Işık-Mehmet Dağ, O.M.U. Yayınları, Samsun, 1986.
• İzmirli, İsmail Hakkı, İslâm’da Felsefe Akımları, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 1995.
• Kalın, İbrahim, “Osmanlı Düşünce Geleneğinin Oluşumu”, Osmanlı, 12 cilt, C. 7, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, ss. 38-43.
• Karlığa, Bekir, “Gazâlî ve Tehâfüt el-Felâsife”, Ebû Hâmid Muhammed el-Gazâlî, Tehâfüt el-Felâsife Filozofların Tutarsızlığı, çev. Bekir Karlığa, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1981 içinde, ss. XVII-XXXI.
• Karlığa, Bekir, “Yirmisekiz Mehmet Çelebi’nin Yeni Bulunan Bir Fizik Kitabı Tercümesi ve Onsekizinci Yüzyılın Başında Osmanlı Düşüncesi”, Bilim-Felsefe-Tarih I, Hikmet Neşriyat, İstanbul, 1991, ss. 277-327.
• Karlığa, Bekir, “Gazzalî”, DİA, İstanbul, 1996, C. 13, ss. 518-530.
• Karlığa, Bekir, “Osmanlı Düşüncesinin Oluşumu”, Osmanlı, 12 cilt, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, C. 7, ss. 28-37.
• Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütübi’l-Fünûn, 6 cilt, Mektebetü’l-Faysaliyye, Mekke, 1981.
• Kâtip Çelebi, Mîzânu’l-Hak fî İhtiyâri’l-Ehakk-İslâm’da Tenkit ve Tartışma Usûlü, sad. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara, Marifet Yayınları, İstanbul, 2001.
• Kaya, Mahmut, “Giriş”, , Ebû Hâmid Muhammed el-Gazâlî, Tehâfütü’l-Felâsife-Filozofların Tutarsızlığı, çev. Mahmut Kaya-Hüseyin Sarıoğlu, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 2014 içinde, ss. 11-15.
• Kehhale, Ömer Rıza, Mu’cemu’l-Müellifîn Terâcimu Müsennifi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 4 cilt, Müessesetü’l-Risale, Beyrut, C. 2, 1993.
• Kemal Paşa-zâde, Tehâfüt Haşiyesi (Hâşiya ‘alâ Tahâfut al-falâsifa), çev. Ahmet Arslan, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1987.
• Kılıç, Muhammet Fatih, “Ali Tûsî’nin Gazâlî’nin Tehâfüt’ünün On Yedinci Meselesine Katkıları”, Beytulhikme An International Journal of Philosophy, Volume 6, Issue 2, December 2016, s. 57-78. http://www.beytulhikme.org/Makaleler/1575527705_04_Kilic_(57-78).pdf (20.06.2020).
• Kılıç, Muhammet Fatih, “Hocazâde’nin Tehâfüt’ünün Sebeplik Bölümü Üzerine Bir İnceleme”, Nazariyat İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 3/1 (Ekim 2016), ss. 45-78.
• Küyel, Mübahat Türker, Üç Tehâfüt Bakımından Felsefe Din Münasebeti, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, Doktora Tezi, 1956.
• Öçal, Şamil, “Felsefe-Kelam İlişkisi”, İslam Felsefesi Tarihi, ed. Bayram Ali Çetinkaya, Grafiker Yayınları, Ankara, 2012, ss. 462-490.
• Öçal, Şamil, “İslam Dünyasında Gazâlî Sonrasında Bilim ve Felsefenin Temellükü”, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (KÜSBD), Cilt: 9, Sayı: Özel, Aralık, 2019, ss. 71-82.
• Öçal, Şamil, İslam Düşüncesinde Felsefe-Kelam İlişkisi, Fecr Yayınları, Ankara, 2017.
• Öktem, Ülker, Mestcizâde’nin “Al-Hilâfiyyât bayna al-Hukemâ ma’a al-Mutakallimîn va al-Hilâfiyyât bayna al-Mu’tazila ma’a al-Aşâ’ira va al-Hilâfiyyât bayna al-Aşâ’ira ma’a al-Mâturîdiyya” Adlı Eseri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Ankara 1993.
• Öktem, Ülker, “Hilâfiyyât, Mestcizâde ve ‘Hilâfiyyât’ı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XLVIII (2007), S. II, Ankara, 2007, ss. 21-36.
• Razi, Fahreddin, Kelâm’a Giriş (el-Muhassal), çev. Hüseyin Atay, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1978.
• Razi, Fahreddin, el-Mebâhisu’l-Meşrıkıyye fî ilmi’l-ilâhiyyât ve’t-tabiiyyât, 2 cilt, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut-Lübnan, 1990.
• Sarıoğlu, Hüseyin, “Osmanlı’da Felsefe-Kelam-Tasavvuf İlişkileri”, Osmanlı, 12 cilt, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, C. 8, ss. 217-223.
• Sözen, Kemal, İbn Kemal’de Metafizik, Fakülte Kitabevi, Isparta, 2001.
• Sözen, Kemal, “Klasik Dönemde Osmanlı-Türk Düşüncesi”, Yeni Türkiye, Yıl: 8, Sayı: 46, Temmuz-Ağustos 2002, ss. 93-104.
• Sözen, Kemal, “Klâsik Dönem Osmanlı Bilginlerinin Felsefeye Karşı Tutumu”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Y. 2005/1, S. 14. Isparta, 2005, ss. 1-23.
• Şemseddin Sami, Kamusûl-A’lam, 6 cilt, C. 4, Mihrân Matbaası, İstanbul, 1331/1894.
• Şeyhülislam Musa Kazım Efendi, “İbn Rüşd’ün Felsefî Metodu ve İmam Gazâlî ile Bazı Konulardaki Münazarası”, Şeyhülislam Musa Kazım Efendi, Külliyât, Dînî ve İctimâî Makaleler, haz. Ferhat Koca, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2002, ss. 209-266.
• Taşköprülüzâde Ahmet Efendi, Osmanlı Bilginleri eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, çev. Muharrem Tan, İz Yayıncılık, İstanbul, 2007.
• Tûsî, Alâaddin Ali, Tehâfütü’l-Felâsife, (thk. Rıza Saade), Daru’l-Fikri’l-Lübnanî, Beyrut, 1990.
• Tûsî, Alâaddin Ali, Tehâfütü’l-Felâsife (Kitabu’z-Zuhr), çev. Recep Duran, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1990.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1988.
• Üsküdârî, Mehmet Emin, Telhîsu Tehâfüti’l-Hukemâ Tehâfüt Özeti, Eleştirmeli metin ve çev. Kâmuran Gökdağ, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 2014.
• Vaux, Bernard Carra de, el-Gazâlî, nakalehu ile’l-Arabiyye Adil Züaytir, el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirasat ve’n-Neşr, Beyrut, 1984.
• Yaltkaya, Şerafettin, “Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler”, Tanzimat I Yüzüncü Yıldönümü, Maarif Matbaası, İstanbul, 1940, ss. 463-467.
• Yıldırım, Hüsamettin, “Tehâfütlerin İslâm Düşüncesindeki Yeri ve Önemi”, Hikmet Yurdu, Y. 4, C. 4, S. 7, Ocak-Haziran 2011, ss. 115-133.
• Yücedoğru, Tevfik, Veysel Kaya, “Tehâfütler – İçerik ve Yöntem Açısından Bir Karşılaştırma”, Uluslararası Hocazâde Sempozyumu (22-24 Ekim 2010 Bursa) Bildiriler, ed. Tevfik Yücedoğru vd., Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa, 2011, s.365-380.