HALİL B. AHMED’İN MÜHMEL OLARAK NİTELENDİRDİĞİ BAZI MÜSTÂMEL LAFIZLAR الكلماتُ المستعملة التي أعتبرها الخليلُ مهملةً

Yıl 2021, Sayı: 46, 51 - 62, 30.06.2021

Ahmet Kasap

Öz

Bu çalışma mühmel lafızları konu edinmektedir. Mühmel lafızlar iki kısımdır. Birincisi Halil el-Ferâhidî’nin ma’kûm olarak isimlendirdiğidir ki Arap dilinde sâd ile dâd harfinin bir kelimede kullanılması buna örnektir (Arap dilinde böyle bir kelime yoktur). Zira böyle bir kelime Arap fonetiğinin aykırıdır ve harfleri arasında tenâfür (aykırılık) vardır. Bu nedenle Araplar bu kısım iştikâkı terk etmişlerdir. İkinci kısım ise Arapların kendisine bir anlam yüklemediği halde iştikâk-ı kebîr teorisinden kaynaklanandır. Bu teori kelimenin kök harflerinin taklîbi yani çevrilmesi ile olur. Bunun neticesinde bir kelimeden birçok kelime meydana gelmektedir. Söz konusu taklîb sonucu ortaya çıkan kelimelerin bir kısmı mühmel bir kısmı müstâmeldir (Arap dilinde kullanılmaktadır). Bu yöntem el-Halîl’in icadıdır. Ayrıca o, sözlüğünü bu temel üzerine yapılandıran ve lugatte mühmel ile müstâmeli ilk ortaya koyan kişidir. Bu çalışma el-Halîl’in ortaya koyduğu mühmel kelimelerin Arap dilinde kullanıldığını ispat etmektedir. Sözü geçen mühmel kelimelerin bir veya birden çok anlamı vardır. Çalışma esnasında Arap sözlüklerine müracaat edilerek sözü geçen mühmel kelimelerin anlamları açıklanmıştır. Halîl’in mühmel olduğunu söylediği halde müstâmel olan kelimelerin Arap dilinde bulunmasının sebebi iştikâk-ı kebîrin matematiksel yöntemi olabilir. Nitekim bu yöntemle kelimeler türetilmektedir. Halîl b. Ahmed bunları belirleyememiş ve semâ aracılığı ile anlamlarını açıklayamamıştır. Çalışma sonucunda Halîl’den sonra gelen sözlük yazarlarının farklı zamanlarda ortaya koydukları eserlerle mühmel kelimelerin Arap dilinde kullanıldığı anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, el-Halîl, İştikâk-I Kebîr, Mühmel, Müste’mel

الكلماتُ المستعملة التي أعتبرها الخليلُ مهملةً

Öz

يتحدث هذا البحث عن المهمل، والذي هو على نوعين نوع سماه الخليل الفراهيدي بالمعقوم كالضاد مع الصاد، والذي فيه تنافر بين حروفه وهو ضد النظام الصوتي العربي، ولذلك تركته العرب والنوع الثاني الذي لم تضع العرب له معنى، و النوع الثاني مِنْ المهمل نتج من خلال نظرية الاشتقاق الكبير، والتي هي تقليب حروف جذر الكلمة فتكون النتيجة كلمات من المادة الواحدة فمنها يكون مهمل ومستعمل وهذه الطريقة ابتكرها الخليل واعتمد عليها في معجمه وهو أول مَنْ بين المهمل والمستعمل في اللغة وهذا البحث يثبت بأنَّ هناك مواد مهملة أثبتها الخليل وهي مستعملة في اللغة ولها معنى أو معانٍ فهذا البحث يبين معاني هذه الكلمات المهملة مِنْ خلال الرجوع الى المعاجم العربية، وقد يكون السبب في وجود كلمات توهم الخليل بأنَّها مهملة وهي في الحقيقة مستعملة في اللغة العربية هو الطريقة الرياضية لاشتقاق الكبير والتي تُنْتج كلمات ومواد قد عجز الخليل عن احصاءها وبيان معانيها مِنْ خلال السماع عن العرب وبعد مرور الزمان وقيام أصحاب المعاجم عبر الأزمنة المختلفة والمتعاقبة بجمع معاني كلمات اللغة العربية حينئذٍ تبين بأنَّ الكلمات المهملة هي مستعملة في اللغة.

Anahtar Kelimeler

اللغة العربية, الخليل, الاشتقاق الكبير, المهمل, المستعمل

The Used Vocabularies that Khalil Considered Abandoned

Öz

This paper focuses on the abandoned words, which has two types: first: Type that Al-Khalil called Maqum, such as Letter of Daad with /Saad/, in which there is a dissonance among its letters, and it is against the Arabic phonemic system, and therefore the Arabs deserted it. Second: type of neglected vocabularies is a result of the theory of the great derivation, which is the flipping of the root of a word, so it results in words from the same root; some of these words are abandoned and others are used. Al-Khalil invented this method and relied on it in his dictionary. He is the first to explain the neglected and the used vocabularies in the language. This research proves that there are some vocabularies that Al-Khalil considered they are abandoned while they are used in the language and have one meaning or more. This research shows the meanings of these neglected words by referring to the other Arabic dictionaries. The reason for this problem in Al-Khalil’s dictionary is the mathematical method of Great Morphological Derivation which produces words and roots that Al-Khalil was unable to count and indicate its meanings through gathering vocabularies from Bedouin Arabs, and over time, and the authors of dictionaries over different and successive times collecting the meanings of the words of the Arabic language, it became clear that the neglected words are used in the language.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Al-Khalil, Great Morphological Derivation – Abandoned Vocabularies, Used Vocabularies

Kaynakça

• Ahmed Muhtâr Ömer. el-Bahs̠ü’l-luġavî inde’l-‘Arab. Kahire: Alemü’l-Kütüb, 1408/1988.
• Beraketî, Muhammed Amîm el-İhsân el-Muceddidî, et-Ta’rîfâtu’l-fıkhiyye, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd el-Cevherî. eṣ-Ṣıḥâḥ Tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm, 1404/1984.
• Ebû Sikkîn, Abdülhamîd Muhammed. el-Meâcimi’l-Arabiyye medêrisühê ve menêhicühê. Kahire: el-Fârûk el-Harkıyye li’t-Tabâati ve’n-Neşr, 2. Basım, 1402/1981.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh el-Enbârî. Nüzhetü’l-elibbâʾ fî ṭabaḳāti’l-üdebâʾ. thk. İbrâhîm es-Sâmirâî. Ürdün-ez-Zerkâ: Mektebetu’l-Menâr, 3. Basım, 1405/1985.
• Ezherî, Muhammed b. el-Herevî Ebû Mansûr, Tehẕîbü’l-luġa, thk. Muhammed Avd Mer’ab. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1432/2001.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. thk. Muhammed Naîm el-Arkasûsî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım, 1426/2005.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî el-Basrî. Kitâbu’l-‘Ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî, İbrâhîm es-Sâmirâî. Beyrut: Dâru ve Mektebetu’l-Hilâl, ts.
• Hamevî, Şihâbuddîn Ebû Abdillah Yâkût. Muʿcemü’l-üdebâʾ İrşâdü’l-erîb ilâ maʿrifeti’l-edîb, İrşâdü’l-elibbâʾ ilâ maʿrifeti’l-üdebâʾ, Ṭabaḳātü’l-üdebâ’. thk. İhsân Abbâs. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1414/1993.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-Ezdî. Cemheratu’l-luġa, thk. Remzî Munîr Ba’lebekî. Beyrût: Dâru’l-İlm li’l-Melêyîn, 1407/1987.
• İbn Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî . el-Bedîʿ fî ʿilmi’l-ʿArabiyye. thk. Fethî Ahmed Aladdîn. 2 Cilt. Suûdiyye: Câmiatü Ümmü’l-Kurâ, 1420/1999.
• Kıftî, Cemâluddîn Ebû’l-Hasen Ali b. Yûsuf. İnbâhu’r-ruvât alâ inbâhi’n-nuḥât, thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm, Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî & Beyrût: Miessesetül-Kutubi’s-Sekâfiyye, 1406/1982.
• Kefevî, Eyyûb b. Mûsâ el-Huseynî el-Kureymî, Ebu’l-Bekâi el-Hanefî, el-Kulliyât mu’cem fi’l-muṣṭalaḥât ve’l-furûku’l-luġaviyye. thk. Adnân Dervîş & Muhammed el-Mısrî. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım. 1418/1998.
• Mec’meı’l-Lugati’l-Arabiyye. el-Mu’cemü’l-vasîṭ.2Cilt. İskenderiyye: Dâru’d-Da’vet, ts.
• Sa‘dî, Abdürrezzâk b. Ferrâc. Tedâḫulü’l-uṣûli’l-luġaviyye ve es̠ruhü fî binâi’l-mu’cem. Suudiyye: Amâdetü’l-Bahsi’l-İlmî el-Câmiatü’l-İslâmiyye bi’l-Medîneti’l-Münevvere, 1422/2002.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybek b. Abdillâh, el-Vâfî bi’l-vefeyât, thk. Ahmed el-Arnavut & Turkî Mustafâ. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâs, 1420/2000.
• Sâlih, Subhî İbrâhîm, Dirâsâtun fî Fıkhi’l-Luġa. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1379/1960.
• Sîrâfî, Ebû Saîd el-Hasen b. Abdillâh b. Merzübân. Ahbâru’n-Nahviyyîni’l-Basriyyîn, thk. Taha Muhammed ez-Zeynî, vd. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1373/1966.
• Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâluddîn. el-Müzhir fî ulûmi’l-luġa ve envâihâ, thk. Fuâd Ali Mansûr.Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1418/1998.
• Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâluddîn. Hem’u’l-hevâmi’ fî şerhi Cem’i’l-cevâmi’, thk. Abdulhamîd Hindâvî. Mısr: el-Mektebetu’t-Tevfîkıyye, ts.
• Şerîf el-Curcânî, Ali b. Muhammed b. Ali ez-Zeyn. et-Ta’rîfât. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Teftâzânî, Sa’duddîn Mes’ûd b. Ömer b. Muhammed b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Gâzî. Muhtesaru’l-me’ânî, b.y.: Dâru’l-Fikr, 1411/1990.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Huseynî, Ebu’l-Feyd. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs, b.y.: Dâru’l-Hidâye. ts.
• Zehebî, Şemsuddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Kaymaz. Siyeru e’lâmi’n-nubelâ. b.y.: Muessesetu’r-Risâle, 3. Basım, 1405/1985.
• Zehebî, Şemsuddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Kaymaz. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhîr ve’l-e’lâm. thk. Beşşâr Ivâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî. ts.
• İbn Fâris Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârun. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. Mücmelü’l-luġa. thk. Züheyr Abdülmünım Sultân. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1406/1986.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî, Mu’cemu Mekâyîsi’l-Luġa, thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn, b.y. Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed el-Erbilî, Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân mimmâ s̱ebete bi’n-naḳl evi’s-semâʿ ev es̱betehü’l-ʿayân’. thk. İhsân Abbâs. Beyrût: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Mâlik, Muhammed b. Abdillah et-Tâî el-Ciyânî Ebû Abdillah Cemâluddîn. Min zehâiri İbn Mâlik fi’l-luġa mesele min kelâmi’l-İmâm İbn Mâlik fi’l-iştikâk, thk. Muhammed el-Mehdî Abdilhay Ammâr, Medîne: el-Câmiatu’l-İslâmiyye, ts.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukerrem, Ebu’l-Fadl, Cemâluddîn el-Ensârî el-Ifrîkî, Lisânu’l-‘Arab, Beyrût: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbnu’l-Mu’tez, Abdullah b. Muhammed el-Abbâsî, Tabakâtu’ş-şu’arâi, thk. Abdussettâr Ahmed Ferâc, Kâhire: Dâru’l-Me’ârif, 3. Basım, ts.
• İbnu’n-Nedîm, Ebu’l-Ferac Muhammed b. İshâk b. Muhammed el-Verâk el-Bağdâdî, el-Fihrist, thk. İbrâhîm Ramadân, Beyrût-Lübnân: Dâru’l-Ma’rife, 2. Basım, 1417/1997.
• İbrâhîm Uneys, Min esrâri’l-luġa, Kâhire: el-İncilû Mısriyye, 6. Basım, 1978.
• Nekrî, el-Kâdî Ahmed Abdi’n-Nebî b. Abdi’r-Rasûl, Câmiu’l-ulûm fî ıstılâhâti’l-funûn (Dustûru’l-ulemâi). Lübnân-Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl ed-Darîr el-Mürsî. el-Muḥkem ve’l-muḥîṭü’l-aʿẓam. thk. Abdülhamîd Hindâvî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl ed-Darîr el-Mürsî. el-Muḫaṣṣaṣ. thk. Halîl İbrâhîm Ceffâl. 5 Cilt. Beyrut: Dâr İhyâ Türâsi’l-Arabî, 1417/1996.
• Zemahşerî. Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî ez-Zemahşerî. Esâsü’l-belâġa. thk. Muhammed Bâsil Uyûnü’s-Sevd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1988.
• Zeynuddîn Muhammed el-Med’û bi Abdirraûf b. Tâci’l-Ârifîn b. Ali b. Zeynel’âbidîn el-Haddâdî. et-Tevkîf alâ mühimmâti’t-teârîf. Mısr-Kâhire: Âlemü’l-Kütüb,1410/1990.