CELÂLEDDİN ed-DEVVÂNÎ’NİN XVIII. YÜZYILDAKİ İZDÜŞÜMÜ: MUHAMMED b. AHMED et-TARSÛSÎ’NİN HÂŞİYE ‘alâ RİSÂLETİ İSBÂTİ’L-VÂCİB ADLI ESERİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2022, Sayı: 48, 4 - 38, 30.06.2022

Hatice Toksöz

Öz

Bu çalışmada, Muhammed b. Ahmed et-Tarsûsî’nin (ö. 1145/1732) isbât-ı vâcib problemine ilişkin Hâşiye ‘alâ Risâleti İsbâti’l-vâcib ve havâşîhâ adlı muhtasar risalesi muhteva bakımından incelenerek, onun isbât-ı vâcib meselesine dair görüşleri ele alınacaktır. Ayrıca çalışmada Tarsûsî’nin bu haşiyesinin nüshaları hakkında bilgi verilecek ve müellif nüshasının neşri yapılacaktır. İsbât-ı vâcib problemine ilişkin kapsamlı ilk müstakil eserler olarak Celâleddîn ed-Devvânî’nin (ö. 908/1502) Risâletü İsbâti’l-vâcibi’l-kadîme ve Risâletü İsbâti’l-vâcibi’l-cedîde adlı eserleri kabul edilmektedir. Devvânî, Risâletü İsbâti’l-vâcibi’l-kadîme’yi gençliğinde yazmış ve bu eserinde tenkitçi bir üslup ile isbât-ı vâcib konusunda kendisinden önce kelâm bilginleri ve filozoflar tarafından ileri sürülen burhanları ele almayı amaçlamıştır. Risâletü İsbâti’l-vâcibi’l-cedîde’yi ise ilmî bakımdan daha yetkin olduğu ileri yaşlarında yazmış, bu risalede önceki yazdığından farklı olarak mârifetullahı incelemeyi gaye edinmiştir. Dolayısıyla Devvânî, ilk risalede kendisinden önceki literatürde ortaya konulan isbât-ı vâcib problemi merkezinde imkân delili çerçevesinde devr ve teselsülün butlânı yoluyla yapılan ispat şekillerini eleştirel bir yöntem ile ele alırken; ikinci risalede ise klasik kelam metinlerinin “ilahiyat” bölümünde yer verilen bütün problemleri serdederek, önce Allah’ın varlığının ve birliğinin ispatını, ardından da ilâhî sıfatları, bu sıfatların âleme yansımasını (Allah-âlem ilişkisi) ve Allah’ın hikmetini incelemiştir.
Osmanlı ilim çevrelerinde Devvânî’nin her iki metni üzerine çok sayıda şerh ve hâşiye telif edilmiştir. Özellikle muhtevi olduğu konular bakımından Devvânî’nin Risâletü İsbâti’l-vâcibi’l-kadîme adlı eseri ile bu eser üzerine yazılan Muhyiddîn Muhammed el-Karabâğî’nin (ö. 942/1535) Şerhu İsbâti’l-vâcib adlı şerhi ve bu şerhe Mîrzâcân Habîbullah b. Abdullah eş-Şirâzî ed-Dihlevî (ö. 994/1586) tarafından yazılan Hâşiye ‘alâ Şerhi Risâleti İsbâti’l-vâcib li’l-Karabâğî adlı hâşiye Osmanlı bilginleri tarafından büyük ilgi görmüştür.
18. yüzyılın önde gelen Osmanlı bilgini Tarsûsî’nin hâşiyesi de isbât-ı vâcib literatürünün önemli bir halkası konumundadır. Tarsûsî’nin hâşiyesi Devvânî’nin metninin bütün tartışma konularını kapsamaktadır. Tarsûsî’nin Hâşiye ‘alâ Risâleti İsbâti’l-vâcib adlı eserinin Türkiye Kütüphanelerinde on tane nüshası vardır. Bu nüshalardan Köprülü Kütüphanesi Mehmed Asım Bey koleksiyonu 201 numarada kayıtlı nüsha müellif hattıdır. Tarsûsî, hâşiyesinde Devvânî, Karabâğî ve Mîrzâcân’nın metinlerinden bazı pasajları naklederek isbât-ı vâcib meselesine dair yorumlar ortaya koymaktadır. Müellif, risalesinde Devvânî’nin eserinin bölümlerini takip ederek, önce Zorunlu Varlık’ın ispatına yönelik imkân delilinin yöntemlerini tahlil eder. Daha sonra da devir ve teselsülün iptaline yönelik olan burhân-ı tatbîk, burhân-ı tezayüf ve burhân-ı arşî’yi ele alır. Tarsûsî, eserin son kısmında ise vâcib, mümkin, mümteni, varlık, yokluk, illet, ma’lûl gibi kavramlara ilişkin genel ilkeleri inceler. 

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, İsbât-ı Vâcib, Teselsül, Tarsûsî, Hâşiye 'alâ Risâleti İsbâti'l-Vâcib

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

218K264

Teşekkür

Bu bilimsel araştırma imkanı sağladığı için TÜBİTAK'a teşekkür ederim.

Jalâl al-Dîn al-Dawânî’s XVIII. Projections in The Century: An Evaluation of The Work of Muhammed b. Ahmed et-Tarsûsî’s Entitled Hâshiyah ‘alâ Risâlat Ithbât al-Wâjib

Öz

In this study, Muhammad ibn Ahmad al-Tarsûsî’s (d. 1145/1732) concise treatise named Hâshiyah alâ Risâlât Ithbât al-wâcib will be examined and his views on the issue of ithbât al-wâcib will be discussed. In addition, in the study, information about the copies of this annotation of Tarsûsî will be given and the copy of the author will be published. The first comprehensive and independent work on the problem of ıthbât al-wâcib is accepted as the works of Jalâl al-Dîn al-Dawânî (d. 908/1502) called Risâlat Ithbât al-Wâjib al-qadîma and Risâlat Ithbât al-Wâjib al-jadîda. Many commentaries and annotations were written on both texts of Dawânî in the Ottoman Empire. Especially in terms of the subjects it contains, al-Dawânî’s Risâlat Ithbât al-Wâjib al-qadîma and Muhyî al-Dîn al-Qarabâghî’s (d. 942/1535) commentary named Sharh Ithbât al-vâcjib written on this work and this commentary his annotation Mirzâcân al-Shîrâzî al-Dihlevî’s (d. 994/1586) Hâşhiyâ ‘alâ Sharh Ithbât al-vâcjib li’l-Qarabâghî attracted great attention by Ottoman Scholars. The annotation of Tarsûsî, the leading Ottoman scholar of the 18th century, is also an important link in ithbât al-wâcib literatüre. Tarsûsî’s annotation covers all the discussion topics of al-Dawânî’s text. In his annotation, Tarsûsî deals with his comments on the issue of ithbât al-wâcib comparatively.

Anahtar Kelimeler

Ithbât al-Wajib, Tarsûsî, Wajib, Possible, Tasalsul, Ithbât al-Wajib, Tarsûsî, Wajib, Possible, Tasalsul

Proje Numarası

218K264

Kaynakça

• Arıcı, Mustakim, “Osmanlı’da Kelam ve Felsefe Müfredatları Üzerine Bir Modelleme: Cârullah Efendi Koleksiyonu Örneği”, Osmanlı Kitap Kültürü Cârullah Kütüphanesi ve Derkenar Notları, ed. Berat Açıl, İstanbul: İlem Yayınları, 2020, s. 361-412.
• Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn, esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn, C. II, (haz. Nail Bayraktar), İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Bolelli, Nusrettin - Doğan, Adem, “Muhammed b. Ahmed et-Tarsûsî’nin Hayatı ve Eserleri”, BÜİFD, Sayı 13, Yıl 2019/1, ss. 285-309.
• Cürcânî, Seyyid Şerif, Şerhu’l-Mevâkıf, C. I-III, nşr. ve trc. Ömer Türker, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015. Devvânî, Celâleddîn, Celâl: Şerhu’l-Akâidi’l-Adudiyye, İstanbul: Matbaa-i el-Hâcı Muharrem Efendi el-Bosnevî, 1290.
• Devvânî, Celâleddîn, er-Risâle fî isbâti’l-vâcibi’l-kadîme, Selâsu Resâil içinde, nşr. Muhammed Ekrem Ebû Gûş, Amman: Dârü’n-Nuri’l-Mübin, 2013/1434.
• Devvânî, Celâleddîn, Risâletü İsbâti’l-vâcibi’l-cedîde, Seb’u Resâil içinde, nşr. Seyyid Ahmed Tevîserkânî, Tahran: Merkez-i Neşr-i Miras-ı Mektub, 2002, ss. 117-170.
• Devvânî, Celâleddîn, Risâletü İsbâti’l-vâcibi’l-kadîme, Milli Ktp. Ankara, No: 06 Mil Yz A 901/4, İstinsah Tarihi 872/1467, vr. 43b-69b.
• Devvânî, Celâleddîn, Risâletü İsbâti’l-vâcibi’l-kadîme, Seb’u Resâil içinde, nşr. Seyyid Ahmed Tevîserkânî, Tahran: Merkez-i Neşr-i Miras-ı Mektub, 2002, ss. 69-113.
• Ebû Gûş, Muhammed Ekrem, Risâle fî İsbâti’l-vâcib li-İmâmi’d-Devvânî, Dâru’n-Nûr, Amman 2013.
• Fındıklılı İsmet Efendi, Tekmiletü-ş-Şakâik fî Hakki Ehli’l-Hakâ’ik, nşr. İsmail Yıldırım, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Gelenbevî, İsmail, Hâşiyetü’l-Gelenbevî alâ Şerhi’l-Akaidi’l-Adudiyye, İstanbul, 1260.
• Hacı Cemâleddîn Mahmûd, Haşiye alâ İsbâti’l-vâcib, S.K. Yozgat Kol., no: 561.
• Hüseyn-âbâdî, Haydar b. Eş-Şerîf Ahmed el-Harirî, Hâşiyetü’l-Hâşiye ala Şerhi Risâle fî İsbâti’l-vâcibi’l-kadîme, Adana İl Halk Kütüphanesi, no: 1139, vr. 1a-122b; Kayseri Raşid Efendi Koleksiyonu, Raşid Efendi, no: 461/2, İstinsah tarihi 1186/1773, vr. 29b-126b. İhsanoğlu, Ekmeleddin, Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, I, İstanbul: IRCİCA, 1997.
• Kadızâde el-Kerehrûdî, Hâşiye ‘alâ Risaleti İsbâti’l-vâcib, S.K. Muradmolla Kol., 1367.
• Karabâğî, Muhyiddîn Muhammed, Şerhu İsbâti’l-vâcib, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Kol., no: 2207, vr. 1a-44b; S.K., Muradmolla Kol., no: 1367.
• Karaman, Abdullah, “Tarsûsî Mehmed Efendi”, DİA, C. XL, İstanbul 2011, ss. 115-116.
• Kazabadî Ahmed b. Mehmed Efendi, Hâşiye ‘alâ Hâşiyeti Mevlânâ Mirzâ Cân ‘alâ isbâti’l-vâcib, S.K. Lâleli Kol., müs. Arif Mustafa, no: 2204, Yıl: 1139.
• Kazvînî, Necmüddîn el-Kâtibî, Hikmetü’l-Ayn, nşr. ve trc. Salih Aydın, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Mehmet Çiçek, “Tarsûsî’nin “Enmûzecu’l-ulûm”unda Tefsir”, Turkish Studies, 9/2, 2014, Ankara, ss. 495-521.
• Mevlânâ Kasım, Hâşiye alâ İsbâti’l-Vacib, S.K. Şehid Ali Paşa Kol., no: 1586.
• Muzaffer, Muhammed Rıza, Mantık, trc. Necmettin Pehlivan ve diğerleri, Ankara: Bilay Yayınları, 2021.
• Saçaklızâde Mehmed Efendi, Tertîbü’l-ulûm, trc. Zekeriya Pak-M. Akif Özdoğan, Kahramanmaraş: Ukde Yayınları, 2009.
• Saçaklızâde Mehmed Efendi, Reddü’l-Celâl, S.K. Esad Efendi Kol., no: 3584, vr. 32b-45a.
• Sarıkaya, Yaşar, Ebu Said el-Hâdimî: Merkez ile Taşra Arasında Bir Osmanlı Âlimi, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2008. Sühreverdî, el-Elvâhu’l-imâdiyye, nşr. ve trc. Ahmet Kamil Cihan-Salih Yalın-Arsan Taher, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Şemsettin Sami, Kamûsü’l- A‘lâm, C. IV, İstanbul: Mihran Matbaası, 1311.
• Şeşen, Ramazan ve diğerleri, Köprülü Kütüphanesi Yazmalar Kataloğu, C. III, İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırmaları Merkezi (IRCICA), 1406/1986.
• Şirâzî, Mirzâcân Habibullah b. Abdullah ed-Dihlevî, Hâşiye alâ Şerhi Risâleti İsbâti’l-vâcib li’l-Karabâğî, S.K. Yazma Bağışlar Kol., no: 2099, Yıl: 990/1582, vr. 93a-169b.
• Tâhir, Bursalı Mehmet, Osmanlı Müellifleri, C. I, haz. M. A. Yekta Saraç, Ankara: TÜBA Yayınları, 2016.
• et-Tarsûsî, Muhammed b. Ahmed, İcazetnâme, S.K. Resid Efendi Kol., no: 1017, 249a-b.
• et-Tarsûsî, Muhammed b. Ahmed, Hâşiye ‘alâ Risâleti İsbâti’l-vâcib, Köprülü Ktp., Mehmed Asım Bey Kol., no: 201, vr. 1b-4a; S.K. Reisülküttab Kol., no: 1171, vr. 54b-77a.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn, Şerhu’l-Makâsıd, C.I- IV, nşr. Abdurrahman Umeyre, Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1998.
• Toksöz, Hatice, “Tarsûsî ve Enmûzecü’l-ulûm li erbâbi’l-fuhûm’u”, İlimleri Sınıflamak, İslâm Düşüncesinde İlimler Tasnifi, (ed. Mustakim Arıcı), İstanbul: Klasik Yayınları, 2019, ss. 403-414.
• Üsküdârî, Mehmed Emin, Hâşiye ‘alâ Risâleti İsbâti’l-vâcib, Hacı Selim Ağa Ktp., Kemankeş Emir Hoca, no. 272.
• el-Yanyevî, Mehmed Esad b. Ali b. Osman, er-Risâletü’l-lâhûtiyye, S. K., Hacı Beşir Ağa Kol., no: 390.
• el-Yanyevî, Mehmed Esad b. Ali b. Osman, Hâşiye alâ İsbâti’l-vâcib, S.K. Hacı Beşir Ağa Kol., no: 390, vr. 2b-27a.
• Yusuf Karabâğî, Şerhu İsbâti’l-vâcib, Selimiye Kol., 791.