İMÂDEDDİN ZENGİ’NİN SİYASİ, ASKERİ ve İDARİ FAALİYETLERİ (1127-1146)

Yıl 2022, Sayı: 49, 5 - 23, 20.12.2022

Muhammet Akdemir Mehmet Bektaş

Öz

Tarihin farklı dönemlerinde gerçekleştirdikleri faaliyetlerle adından söz ettiren şahsiyetler her zaman var olmuştur. İslam dünyasının yetiştirdiği önemli devlet adamlarından olan İmadeddin Zengi (ö.1146) bunlardan birisidir. O, 1087 yılında Musul’da dünyaya gelmiş ve babası Kasımuddevle Aksungur (ö.1094), Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı Halep’in ilk valisi olmuştur. Daha çocuk yaştayken babasını kaybeden Zengi, babasının yakın arkadaşları olan Musul valileri tarafından yetiştirilerek siyasi ve askeri açıdan tecrübe edinmiştir. Kendisini yetiştiren valilerinin yanında Haçlı kontluklara karşı savaşarak ilk defa Haçlılara karşı savaş deneyimi yaşamıştır. İmadeddin, sergilediği askeri başarıları neticesinde devlet adamlarının saygınlığını kazanmış ve ilk yöneticilik tecrübesini Vasıt’ta edinmiştir. Burada gösterdiği siyasi, askeri ve idari başarıları onun sırasıyla önce Basra’ya daha sonra Bağdat’a yönetici olarak atanmasını sağlamıştır. Zengi’nin başarılı yönetimi onu daha üst mevkilere getirmiş ve Irak Selçuklu Sultanı Mahmud (ö.1131) tarafından 1127 yılında Musul valiliği görevine tayin edilmiştir. Sultan bunun yanında İmadeddin’e yetiştirmesi için iki çocuğunu da vererek ona Atabey unvanını tevdi etmiştir. Sultanın, İmadeddin’i valiliğe tayin etmesinin sebeplerinden en önemlisi Haçlı saldırılarını bertaraf edecek kişinin sadece o olduğuna inanmasıdır. Musul valiliği demek aynı zamanda Suriye’nin kuzeyi ve el-Cezire bölgesinden de sorumlu olmak demekti. Musul’da yönetimi ele alan Atabey, kısa sürede el-Cezire bölgesinde egemenliğini sağlamış siyasi faaliyetlerini yürüttüğü topraklarda Türkmen ve Kürt beyliklerin elindeki önemli kaleleri ele geçirerek hâkimiyet alanını genişletmiştir. Bölgede mevcut olan Haçlı kontluklarının zararlı faaliyetleri Müslümanların huzurunu kaçırmakta ve onları tehdit etmekteydi. İşte bu Haçlı gücünü kırmayı amaçlayan Zengi, ilk olarak çevredeki Müslüman emirlikleri tek çatı altında toplamayı daha sonra tek vücut halinde Haçlılara karşı savaşarak onları bölgeden söküp atmayı hedeflemiştir. Nitekim planlarını bir bir uygulayan Atabey, 1144 yılında Urfa Kontluğunu fethederek Haçlılara ağır bir darbe indirmiş ve İkinci Haçlı Seferi’ne sebep olmuştur. Bu fetih Müslüman âleminde büyük bir mutluluğa sebep olurken Avrupa ve Doğu’daki Hristiyanlar için hüsrana sebep olmuştur. Araştırmanın gayesi, Nureddin Mahmud Zengi (ö.1174) ve Selahaddin Eyyübi (ö.1193) gibi güçlü devlet adamlarının örnek aldığı, cesareti ve yiğitliğiyle Haçlılara karşı cihat etmenin öncüsü olan, sergilediği başarılı faaliyetler ile kendi dönemine damgasını vurmuş bu önemli şahsiyetin yapmış olduğu siyasi, askeri ve idari misyonlarını gün yüzüne çıkarmak ve sonraki nesillere aktarmaktır. Hazırlanan bu çalışmada XI. yüzyılın sonlarından XII. yüzyılın ortalarına kadar Zengi’nin hayatı araştırılmış ve onun Musul valiliğine geldiği andan ölümüne kadar geçen süre zarfında Irak Selçuklu Sultanlığı, Müslüman emirlikler, Haçlı kontluklar ve Bizans İmparatorluğu ile temasları tasnif edilerek ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bunun yanında idaresi altındaki yerlerde sergilediği yönetim anlayışından da kısaca bahsedilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İmadeddin Zengi, Musul Valiliği, Irak Selçuklu Sultanlığı, Haçlılar, Urfa Haçlı Kontluğu

Kaynakça

• Alptekin, Coşkun, The Reign of Zangi, Atatürk University Press, Erzurum, 1978.
• Alptekin, Coşkun, “Musul Atabeyliği”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarih (DGBİT), C. 7, Çağ Yayınları, İstanbul, 1988.
• Ataoğlu, Remzi, “Hısn-ı Keyfa Artuklu Devleti”, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 1989.
• Bezer, Gülay Öğün, “İmâdüddin Zengi”, DİA, TDV Yay., C. 44, İstanbul, 2013, ss. 258-261.
• Biçer, Bekir, “Orta Çağda Suriye’de Kürt Varlığı”, Selçuk Üniversitesi, Selçuklu Araştırmaları Dergisi (USAD), S. 12, Haziran, 2020, ss. 187-208.
• Demirkent, Işın, “Urfa Haçlı Kontluğu Tarihine Bir Bakış (1098-1146)”, Belleten Dergisi, C. 53, S. 206, 1989, ss. 167-174.
• Demirkent, Işın, Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1118-1146), C. 2, TTK Yayınları, Ankara, 1994.
• Demirkent, Işın, “Kürboğa”, DİA, TDV Yay., C. 26, Ankara, 2002, ss. 562-563.
• Ebu Şâme, Şihabuddin Abdirrahman b. İsmail, Kitabu’r-Ravdateyni fî Ahbari Devleteyni en-Nuriyyeti ve’s-Salahiyyeti, Notlar ve açıklamalar: İbrahim Şemsi, Daru’l-Kutubi’l-ilmiyye, C. 1, Beyrut, 2002.
• El-Azîmî, Azîmî Tarihi Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler, Çev. Ali Sevim, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TTK Yayınları, Ankara, 2006.
• Gök, Halil İbrahim, “Musul Atabegliği: Zengiler (Musul Kolu:1146-1233)”, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Doktora Tezi), Ankara, 2001.
• Gürbüz, Osman, “XII. Yüzyıl İslam Dünyasında Örnek Bir Yönetici: İmadeddin Zengi”, Atatürk Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 38, Erzurum, 2012, ss. 51-66.
• Hasan, Hasan İbrahim, İslam Tarihi, C. 4, Kayıhan Yayınevi, İstanbul, 1984.
• Işık, Abdulcelil, “İmadeddin Zengi’nin Cesareti ve Başarılarında Rolü”, Tarih ve Gelecek Dergisi, C. 6, S. 2, Haziran, 2020, ss. 303-321.
• İbnü’l-Adîm, Buğyetu’t-Taleb fi Tarihi Halep (Seçmeler), Biyografilerle Selçuklular Tarihi adıyla çev. Ali Sevim, Atatürk, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TTK Yayınları, Ankara, 1989.
• İbnü’l-Esîr, et-Târîhu’l-Bâhir fi’d-Devleti’l-Atâbekiyye bi’l-Mevsil, Neş. Abdulkadir Tuleymat, Daru’l-Kütübi’l-Hadise, Kahire, 1963.
• İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, Çev. Abdülkerim Özaydın, vd., C. 10-11, Bahar Yayınları, İstanbul, 1987.
• İbnü’l-Ezrak, Târihi Meyyâfârikîn ve Âmid-Artuklular Kısmı, Nşr. Ahmed Savran, Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları, Erzurum, 1987.
• İnce, Fatma, “Nureddin Mahmud Zengi ve Haçlılar’la Mücadelesi”, Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi), Niğde, 2011.
• Köymen, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, C. 2, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TTK Yayınları, Ankara, 2011.
• Rıdha, Marwah, “İmadeddin Zengi Hayatı ve Siyasi Faaliyetleri”, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2014.
• Runciman, Steven, Haçlı Seferleri Tarihi, C. 2, Çev. Fikret Işıltan, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TTK Yayınları, Ankara, 2008.
• Sevim, Ali, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TTK Yayınları, Ankara, 2000.
• Şeşen, Ramazan, Harran Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1993, s. 20.
• Şeşen Ramazan, “Cezire”, DİA, TDV Yay., C. 7, İstanbul, 1993, ss. 509-511.
• Şeşen, Ramazan, “Selahaddin-i Eyyübi”, DİA, TDV Yay., C. 36, İstanbul, 2009, ss. 337-340.
• Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayinamesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), Çev. Hrant D. Andreasyan, TTK Yayınları, Ankara, 2000.
• Usta, Aydın, “İmadeddin Zengi ve Artuklular”, Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, C. 9, S. 2, Aralık, 2007, ss. 120-137.
• Yağmur, Mehmet Emin, “Nureddin Mahmud b. Zengi’nin Hayatı ve Haçlılar ile Mücadelesi”, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi), Elâzığ, 2016.