A Social Assay Experiment Based on Fatwa: Case Study of Cyprus Fatwa Consultancy (1929-1950?)

Yıl 2024, Sayı: 53, 61 - 78, 30.12.2024

İbrahim Türk

https://doi.org/10.59149/sduifd.1569360

Öz

This article aims to make a reading on the social conditions of the Turkish Cypriots of the period based on the fatwas of Hürremzāde Mehmet Hakkı Efendi (d. 1955), who served as a fatwa
(issuer) in Cyprus during the British rule. Legal systems, which have been established throughout history for human beings, who are social beings, to live together fairly, have been nourished by the cultural forms of the societies they address. However, from the point of view of Islamic civilization, legal texts are as important as legal texts, as well as court records, which are the judicial records of the events that took place, and fatwa books, which consist of the questions asked by the public about a religious issue and the answers given, are important not only from a legal point of view, but also as periodical historical arguments. In fact, thanks to these texts, many historical and social contents of the relevant period are no longer a mystery for today’s people.

Hürremzāde, the first and only mufti of Cyprus appointed by the British administration, and the only person to hold the position of fatwa issuing authority in the island, is of great importance in
terms of the recent history of Cyprus, both in terms of his life, the period in which he lived, and the fatwas he issued. As a matter of fact, he completed his education according to the Ottoman education system and successfully passed the relevant exam (ruus) and started his duty in the island. However, another point that makes Hürremzāde important is the period in which he served. Because he was appointed as the fatwa department by the British administration at a time when the Turkish Cypriots were trying to struggle for existence on the island, and this appointment was made after the abolition of the office of mufti, which was seen as having a representative power for the Turkish community in Cyprus and had a political aspect against the Greeks. This situation was considered antipathetic by the Turkish Cypriots. For this reason, Hürremzāde’s fatwas deserve to be analyzed both in terms of Islamic law and in terms of the sociocultural data of the period.

In this study, which examines the biography and fatwas of Hürremzāde, who served the Turkish Cypriots in the fields of education as a teacher of Arabic and Persian at the high school (idādî) during the British colonial rule as well as a mudarris at the Nicosia Grand Madrasah; in the judiciary as the second clerk of the Cyprus Kadiate and the judiciary by moving to the Tuzla-Mağusa Kadiate after working as a ser clerk in the same institution; and in the fields of religion by becoming the Mufti of Cyprus and the Fatwa department after the abolition of the said institution, the sociocultural conditions of the period are examined. In the analysis of the relevant fatwas, the issues that offer opportunities for social analysis can be listed as follows: Women’s willingness to go to the mosque for Friday prayers and time prayers, having a nāsih for Muslim prisoners in prisons, the active survival of the institution of waqf in Islamic culture, the existence of polygyny (polygamy) among Muslims, the marriage of a small number of Muslim men with non-Muslim (Greek) women, the possibility that mawla’l-atāka and Hürremzāde’s fatwas on Islamic inheritance law (ferāiz) have a binding aspect among Muslims.

In this article, after providing information about the environment in which Hakkı Efendi was born and raised and his education and duty processes, the fatwas he issued during his term as a fatwa surety will be evaluated in terms of social analysis.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Social Analysis, British Administration, Cyprus Fatwa Consultancy, Hürremzāde Mehmet Hakkı Efendi

Fetva Eksenli Bir Sosyal Tahlil Denemesi: Kıbrıs Fetva Eminliği Örneği (1929-1950?)

Öz

Bu makale, İngiliz idaresi döneminde Kıbrıs’ta fetva eminliği yapmış Hürremzâde Mehmet Hakkı Efendi’nin (öl. 1955) fetvalarından hareketle dönemin Kıbrıs Türklerinin sosyal şartları noktasında bir okuma yapmayı amaçlamaktadır. İnsan neslinin birlikte adil bir yaşam sürebilmesi adına tesis edilen hukuk sistemleri, çoğu zaman hitap ettikleri toplumların kültürel formlarından beslenmiştir. Bununla birlikte İslam medeniyeti açısından bakılacak olursa normatif hukuk metinleri kadar, yaşanan olayların adli kayıtları mesabesinde olan dava tutanakları ve halkın dini bir mesele hakkında sorduğu sorular ile verilen cevaplardan müteşekkil olan fetva defterleri yalnızca hukuki açıdan değil, tarihsel veriler olmak açısından da önemlidir. Zira zikredilen her üç metin sayesinde ilgili metinlerin oluşturulduğu dönemin sosyal ve tarihi pek çok konusu günümüz açısında bilinmezlikten çıkmaktadır.
Kıbrıs’ın İngiliz idaresi tarafından atanan ilk ve tek müftüsü ve adada fetva eminliğini yürüten yegâne kişi olan Hürremzâde Hakkı Efendi’nin gerek hayatı gerek yaşadığı dönem gerekse verdiği fetvalar Kıbrıs’ın yakın geçmişi açısından son derece önem arz eder niteliktedir. Nitekim o, Osmanlı eğitim sistemine göre tahsilini tamamlamış ve ilgili sınavdan (ruus) başarıyla geçerek adadaki görev hayatına başlamıştır. Bununla birlikte Hakkı Efendi’yi önemli kılan bir diğer nokta ise görev yaptığı dönemdir. Zira o, Kıbrıs Türklerinin adada varlık mücadelesi vermeye çalıştığı bir dönemde İngiliz idaresi tarafından fetva eminliği makamına getirilmiş, bu görevlendirme ise Kıbrıs’ta Türk cemaati açısından temsil gücüne sahip görülen ve Rumlara karşı siyasi bir yönü de bulunan müftülük makamının lağv edilmesinden sonra olmuştur. Bu durum ise Kıbrıs Türkleri nezdinde antipatik karşılanmıştır. Bu sebepledir ki Hakkı Efendi’nin fetvaları hem İslam hukuku açısından incelenmeyi hak etmekte, hem de dönemin sosyokültürel verilerini barındırması bağlamında kıymetli veriler barındırmaktadır.
İngiliz sömürge yönetimi döneminde idâdîde Arapça ve Farsça hocalığının yanı sıra Lefkoşa Büyük Medrese’de müderrislik yaparak eğitime; Kıbrıs Kadılığı ikinci katipliği ve yine aynı kurumda ser kâtiplikten sonra Tuzla-Mağusa kadılığıne geçerek yargıya; Kıbrıs Müftülüğü ile söz konusu kurumun ilgasından sonra Fetva Eminliğine gelmek suretiyle de din sahalarında Kıbrıs Türklerine hizmet etmiş olan Hürremzâde Hakkı Efendi’nin biyografi ve fetvalarının incelendiği bu çalışmada dönemin sosyokültürel şartları irdelenmiştir. İlgili fetvalar ekseninde yapılan incelemede sosyal tahlil için imkân sunan konular şöyle sıralanabilir: Kadınların Cuma namazı ve vakit namazları için camiye gitme konusunda istiftâsı, hapishanelerde bulunan Müslüman mahkumlar için nâsih bulundurulması, İslam kültüründeki vakıf müessesesinin aktif şekilde yaşatılması, az da olsa Müslümanlar arasında polijininin (çok eşlilik) bulunması, yine az sayıda Müslüman erkeklerin gayri müslim (Rum) kadınlarla evliliğinin gündeme gelmesi, mevle’l-atâka ve Hakkı Efendi’nin İslam miras hukukuna (ferâiz) ilişkin fetvalarının Müslümanlar arasında bağlayıcı bir yöne sahip olma ihtimali.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Sosyal Tahlil, İngiliz idaresi, Kıbrıs Fetva Eminliği, Hürremzâde Hakkı Efendi.

Kaynakça

• Açıl, Okan. “Eski Türk Toplumlarında Özel Hukuka Dair Uygulamalar”. V. Türkiye Lisans Üstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı-II. ed. Ümit Güneş - Eyüp Sami Yavaş. 9-23. Isparta: İlmi Etüdler Derneği, 2016.
• Alasya, Halil Fikret. “Kıbrıs - İngiliz İşgali ve İdaresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/380-383. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• An, Ahmet. Kıbrıs Türk Kültürü Üzerine Yazılar. Lefkoşa: Kıvılcım Yayınları, 1999.
• An, Ahmet. Kıbrıs’ın Yetiştirdiği Değerler 1900-1920. Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.
• Atar, Fahrettin. “Fetva”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/486-496. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Ateşin, Hüseyin Mehmet. Kıbrıs’ta İslâmı ̂ Kimlik Dâvâsı. İstanbul: Marifet Yayınları, 1996.
• Bedir, Murteza. “Fetva ve Değişim: Geleneksel Fıkıh Yönteminde Büyük Kırılma”. Hanefîlerde Mezhep Usûlü. İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
• Hürremzâde Mehmet Hakkı. Fetva Defteri I. Lefkoşa: Kıbrıs Vakıflar İdaresi Arşivi, 1929.
• Hürremzâde Mehmet Hakkı. Fetva Defteri II. Lefkoşa: Kıbrıs Vakıflar İdaresi Arşivi, 1946.
• Konur, İsmet. Kıbrıs Türkleri 1938. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1938.
• MAA, KKTC Millî Arşiv ve Araştırma Dairesi. Fetva Eminliği Belgeleri [FE]. Kutu. 5, Dosya. 33, Gömlek. 49, Belge. 1.
• MAA, KKTC Millî Arşiv ve Araştırma Dairesi. Fetva Eminliği Belgeleri [FE]. Kutu. 10, Dosya. 70, Gömlek. 40, Belge. 1.
• Müslim b. Haccâc, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî. el-Câmi‘u’s-Sahîh. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• NA, National Archive. Foreign and Commonwealth Office [FCO]. 141/2428.
• Özcan, Tahsin. “Rahmi Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/423-424. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Şengil, Mustafa. Mavi Vatanın Kudüsü (Kıbrıs’ta Din ve Siyaset). İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2021.
• Tekakpınar, Kemal - Doğasal, Demiray. Dr. Fazıl Küçük (1906-1984). 2 Cilt. Lefkoşa: Dilhan Ofset, 1991.
• Tınal, Melih. “İzmir Mekteb’i İdadisi”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 3/8 (1998), 349- 357.
• Tınal, Melih. “İzmir Mekteb-i İdadisi”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 3/8 (1998), 349- 357.
• Turgut, Turhan. “Tarı ̇ hsel Bakış Açısıyla Kıbrıs Türk Hukuk Sı ̇ stemı ̇ ”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 57/2 (2008), 253-286.
• Türk, İbrahim. “İngiliz İdaresi Kıbrıs’ında Bir Osmanlı Âlimi: Hürremzāde Mehmet Hakkı Efendi ve Eserleri”. Kisbu İlahiyat Dergisi 3 (15 Haziran 2020), 79-94.
• Türk, İbrahim. Kıbrıs Fetva Emini Hürremzâde Mehmed Hakkı Efendi ve Fetvaları. İstanbul: Kitap Dünyası, 1. Basım, 2022.
• Hakkı Efendi’nin Hususi Defteri. Lefkoşa: (İlgili defter Hürremzâde Hakkı Efendi’nin torunu olan Hakkı Müftüzâde’nin şahsi koleksiyonuna ait olup herhangi bir kayıt numarasına sahip değildir.)
• Türk İşleri Komisyonunun Ara Raporu 1949. Lefkoşa: Hükûmet Basımevi, 1950.
• Halkın Sesi. “Vefat Etti” (18 Haziran 1955), 1.
• The Cyprus Gazette (10 Mayıs 1910), 7231.
• The Cyprus Gazette (01 Mayıs 1913), 8122.
• The Cyprus Gazette (07 Ekim 1927), 664.