Sky Forms in Islamic Domes (Composition of Different Star Shapes in Geometric Ornament)

Yıl 2024, , 149 - 178, 20.12.2024

Alper Altın

https://doi.org/10.21497/sefad.1453215

Öz

The dome, which is an architectural shell system, has been used in many religious and social and commercial structures from the time it emerged with its hemispherical construct to the present day. Domes, which are likened to the sky due to their curved surface, have formal and structural beauties as well as functional beauty. This shell system was applied for the first time in Islamic architecture in the Umayyad period. However, the prevalence of the dome in Islamic structures took place especially in the later periods, and it became the exclusive shell system of religious buildings. Although the domes do not need a separate decoration due to their formal beauty, their interior or exterior surface are decorated in various techniques and styles, giving them a more magnificent appearance. Geometric decoration, which is encountered in almost every area with its unique style in Islamic works, has also been performed on the surfaces of the domes. Various designs have been tried on the domes, from simple geometric patterns to detailed patterns. In this designs, detailed compositions in which star varieties with different point numbers are used together draw attention. In these designs, a large number of star shapes are given in a geometric pattern, just like stars in the celestial dome. The designs in which more than one different star was used together were studied within the scope of the subject and the decorations of domes were examined. In Islamic architecture, different derivative star forms in dome decorations are found in 33 examples in 27 different structures. Geographically, it is seen in various regions from India to Egypt, from Iran to Anatolia, from Spain to North Africa. The selected examples were tried to be introduced by making drawings. and star-shaped geometric decorations were evaluated within Islamic Architecture.

Anahtar Kelimeler

Islamic Architecture, Islamic Art, Geometric Ornament, Dome, Multi Point Star

İslam Kubbelerinde Gökyüzü Formları (Geometrik Süslemede Farklı Yıldız Şekillerinin Bileşimi)

Öz

Mimari örtü sistemi olan kubbe, yarım küre yapısı ile ortaya çıktığı zamandan günümüze kadar dini, sosyal ve ticari pek çok yapıda kullanılmıştır. Kavisli yüzeyinden ötürü göğe benzetilen kubbeler, biçimsel ve strüktürel güzelliklerinin yanı sıra işlevsel güzelliğe de sahiptir. İslam mimarisinde ilk kez Emevi döneminde bu örtü sistemi denenmiştir. Ancak kubbenin İslam yapılarında yaygınlık kazanması bilhassa sonraki dönemlerde gerçekleşmiştir. Özellikle dini yapıların seçkin örtüsü haline gelmiştir. Her ne kadar kubbeler biçimsel güzelliklerinden ötürü ayrı bir bezemeye ihtiyaç duymasalar da iç veya dış kısımları çeşitli teknik ve üsluplarda süslenerek daha ihtişamlı görünüşe kavuşturulmuşlardır. İslam eserlerinde kendine has usulü ile hemen hemen her alanda karşımıza çıkan geometrik süsleme kubbe yüzeylerinde de uygulanmıştır. Kubbelerde yalın geometrik örgülerden detaylı örgülere çok çeşitli tasarımlar denenmiştir. Bu tasarımlardan farklı kol sayısına sahip yıldız çeşitlerinin bir arada kullanıldığı kapsamlı kompozisyonlar dikkat çekmektedir. Söz konusu tasarımlarda tıpkı gök kubbedeki yıldızlar gibi çok sayıda yıldız şekilleri geometrik örgü içerisinde verilmiştir. Birden fazla farklı yıldızın bir arada kullanıldığı tasarımlar konu kapsamında çalışılmış ve kubbelerin süslemeleri incelenmiştir. İslam mimarisinde kubbe bezemelerinde farklı türevli yıldız formları 27 ayrı yapıda 33 örnekte rastlanılmaktadır. Coğrafya olarak Hindistan’dan Mısır’a İran’dan Anadolu’ya İspanya’dan Kuzey Afrika’ya birbirinden çeşitli bölgelerde görülmektedir. Seçilen örneklerin çizimleri yapılarak tanıtılması amaçlanmış ve yıldız formlu geometrik süslemeler değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mimarisi, İslam Sanatı, Geometrik Süsleme, Kubbe, Çok Kollu Yıldız

Kaynakça

• Altın, A. (2020). Anadolu Selçuklu mimarisindeki geometrik süslemelerde restorasyon hataları. Konya: Literaturk Academia Yayınları.
• Altın, A. (2021). Türk-İslam kubbelerinde çarkıfelek formları. Sanat tarihi yıllığı, 30, 29-80 doi: 10.26650/sty.2021.839119.
• Arslan, İ., (2012). İlk Türk-İslam devletlerinde hükümdarlık ve hakimiyet sembolleri. Ekev akademi dergisi, 51, 73-92.
• Asl, L. B., Loumer, S. H. & Moghaddam H. F. (2022). Interpretation of numerical concepts and geometric codes hidden in the decoration and architecture of Soltaniyeh dome. Negareh journal, 17(62), 55-79. doi: 10.22070/negareh.2021.5825.2590.
• Balmelle, C., Blanchard-Lemee M., Christophe J., Darmon J. P., Guimier-Sorbets A. M., Lavagne H., ... Stern H. (1985). Le decor geometrique de la mosaique Romaine. I, Paris: Picard.
• Bekki, S. (2003). Merkez simgeciliği ve at çakı. Folklor/Edebiyat, 9(35), 181-184.
• Blake, S. P. (2016). Astronomy and astrology in the Islamic world. Edinburgh: Edinburgh University Press.
• Bloom, J. M. (2020). Architecture of the Islamic west north Africa and the Iberian peninsula, 700-1800. Londra: Yale University Press.
• Bonner, J. (2017). Islamic geometric patterns their historical development and traditional methods of construction. New York: Springer.
• Bonner, J. (2018). Doing the jitterbug with Islamic geometric patterns. Journal of mathematics and the arts, 12(2-3), 128-143. doi: 10.1080/17513472.2018.1466431.
• Boujibar, N. E. (2007). İslam’da geometri: mekan felsefesi. Akdeniz'de İslam sanatını keşfedin içinde (141-148). İstanbul: Ege Yayınları.
• Brunet, J. P., Nadal, R. & Vibert-Guigue, CL., (1998). The fresco of the cupola of Qusayr Amra. Centaurus, 40, 97-123. doi: 10.1111/j.1600-0498.1998.tb00420.x.
• Causarano, F., (2020). La Domus Aurea: mito, storia e fortuna tra xv e xıx secolo. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Venedik.
• Cezar, M. (1977). Anadolu öncesi Türklerde şehir ve mimarlık. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Chmelnizkij, S. (1989). Methods of constructing geometric ornamental systems in the cupola of the Alhambra. Muqarnas, 6, 43-49. doi: 10.1163/22118993-90000233.
• Cipriani, B. (2005). Development of construction techniques in the Mamluk domes of Cairo (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Venedik.
• Cromwell, P. R. (2023). Creating star patterns on the sphere. CC BY-NC-SA 4.0, 1-37. doi: 10.13140/RG.2.2.12421.32489.
• Ebrahimi, A. N. & Shoubi A. A. (2020). The projection strategies of gireh on the Iranian historical domes. Mathematics ınterdisciplinary research, 5, 239-257. doi: 10.22052/mir.2020.212903.1187.
• Eravşar, O. & Karpuz H. (2014). Büyük Selçuklu mirası mimari. 2, İstanbul: Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı.
• Gonzalez, V. (2020). Güzellik ve İslam İslam sanatı ve mimarisinde estetik. İstanbul: Küre Yayınları.
• Guenon, R. (1962). Symboles de la science sacre. Paris: Gallimard.
• Hankin, E. H. (1998). The drawing of geometric patterns in Saracenic art. New Delhi: Archaeological Survey of India.
• Hasol, D. (1998). Ansiklopedik mimarlık sözlüğü. İstanbul: Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları.
• Kaçar, M. (2008). Şekiller ve haritalar. 360 yıllık bir öykü Cihannüma içinde (39-122). İstanbul: Boyut Yayınları.
• Kaplan, C. S. & Salesin, D. H. (2004). Islamic star patterns in absolute geometry. Acm transactions on graphics, 23(2), 97-119. doi: 10.1145/990002.990003.
• Kasraei, M. H., Nourian, Y. & Mahdavinejad, M. (2016). Girih for domes: analysis of three Iranian domes. Nexus network journal, 18, 311-321. doi: 10.1007/s00004-015-0282-4.
• Keyani, M. Y. (2018). İslam dönemi İran mimarisi. Ankara: İraniyat Yayınları.
• Korn, L, (2012). Architecture and ornament in the great mosque of Golpayegan (Iran). Beiträge zur Islamischen kunst und archäologie, 3, 212–236. doi: 10.29091/9783954909544/013.
• Kurtuluş R. (2004). Mezârışerif. İslam ansiklopedisi, 29, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı, 518-519.
• L’Orange, H. P. (1953). Studies on the iconography of cosmic kingship in the ancient world. Oslo.
• Lehmann, K. (1945). The dome of heaven. The art bulletin, 27(1), 1-27. doi: 10.2307/3046977.
• Mack, R. E. (2005). Doğu malı batı sanatı İslam ülkeleriyle ticaret ve İtalyan sanatı 1300-1600. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Mülayim, S. (1982). Geometrik kompozisyonların çözümlenmesine bir yaklaşım. Arkeoloji ve Sanat Tarihi dergisi, 1, 51-63.
• Nasr, S. H. (2017). İslam sanatı ve maneviyatı. (A. Demirhan Çev.). İstanbul: İnsan Yayınları.
• O’Kane, B. (2012). The design of Cairo’s masonry domes. Open access symposium/publication: Masons at work, Phialdelphia, 1-18. https://www.sas.upenn.edu/ancient/masons/OKane_Domes.pdf
• Öcalan, H. B. (2012). Üftâde tekkesi. İslam ansiklopedisi, 42, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı, 283-284.
• Ögel, S. (1994). Anadolu’nun Selçuklu çehresi. İstanbul: Akbank Yayınları.
• Panofsky, E. & Saxl, F. (1933). Classical mythology in mediaeval art. Metropolitan museum studies, 4(2), 228-280.
• Pasztor, E. (2023). Symbolic understanding of the sky and celestial entities: an archaeological approach of late prehistoric celestial signs in the carpathian basin. Global philosophy, 33(36), 1-37. doi: 10.1007/s10516-023-09687-x
• Schneider, G. (1980). Geometrische bauornamente der seldschuken in kleinasien. Wiesbaden.
• Sutton, D. (2007). Islamic design a genius for geometry. Bloomsbury: Wooden Books.
• Şan S. (2021). İran’ın batısında bulunan Büyük Selçuklu dönemi köşk tipi camiilere genel bir bakış: Barsiyan ve Gurve camiileri örneği. GSED, 27(46), 121-137. doi: 10.29135/std.943755.
• Şan S. & Babazadeh H. (2022). İran’da bulunan bir Selçuklu camisi: Save Cuma Camii. Sanat tarihi dergisi, 31(1), 23-57. doi: 10.29135/std.943755.
• Tunçer, O. C. (1984). Rönesans ve Klasik Osmanlı dönemi dini yapılarda kubbenin amaç ve uygulanış açısından karşılaştırılması. Vakıflar dergisi, 18, 125-140.
• Wahby, A. F. & Montasser, D.I. (2013). The ornamented domes of Cairo: the Mamluk mason’s challenge. Open access symposium/publication: masons at work, Phialdelphia, 1-17. http://www.sas.upenn.edu/ancient/masons/Wahby-Montasser_Domes_of_Cairo.pdf
• Weyl, H. (1952). Symmetry. New Jersey: Princeton University Press.
• Yeşilbaş, E. (2020). İslam mimarisinde “çift cidarlı kubbe” uygulaması ve Anadolu’dan bazı örnekler. Şehir ve medeniyet dergisi, 6(13), 366-392.