Türkçedeki Yan Cümlelerde Öznenin İfade Ediliş Biçimleri

Yıl 2020, , 195 - 220, 15.06.2020

Özlem Erdoğan

https://doi.org/10.21497/sefad.756008

Cited By: 3

Öz

Türkçede özne, nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci gibi cümleye mahsus ögeler, yüklem görevindeki bir çekimli fiil yerine bir fiilimsiye de bağlanabilir ve böylece, dizimsel kurgusu itibarıyla cümleye benzeyen ancak yükleminin çekimsiz olması nedeniyle bir cümle gibi bağımsız bir şekilde kullanılamayan yan cümleler ortaya çıkar. Yan cümlelerin bağımsız kullanılamaması, bu yapıların her zaman ya bir cümle ya da bir sözcük öbeği olmak üzere başka bir dizimin kurgusuna katılmasını ve o dizime ait bir unsuru oluşturmasını gerektirir. Burada yönetici öge -yani, yüklem- olarak öne çıkan fiilimsiler, kendi etrafında oluşturduğu cümlesel yapının başka bir dizimin içinde kolaylıkla yer alabilmesini sağlar. Bu tür bir yükleme bağlanan özne, nesne ve tümleç gibi ögelerin durumu incelendiğinde öncelikle bu ögelerin yan cümledeki kullanımının herhangi bir cümledeki kullanımıyla tamamen eş değer olduğu görülür. Bunun yanında, bir kısım örneklerde de söz konusu ögelerle ilgili sadece yan cümleye özgü birtakım kullanım biçimleri sistemli bir şekilde kendini gösterebilir. Bu tür örneklerde ise ögenin çoğu kez yan cümlenin üst dizimdeki cümle veya sözcük öbeğiyle bütünleşmesi noktasında önemli roller üstlendiği gözlemlenir. Bu çalışmada, söz konusu ögelerden özne ele alınmıştır. Bu çerçevede, öznenin ne tür örneklerde yan cümlenin içinde yer alarak fiilimsiye bağlanabileceği ve yan cümlede bir öznenin bulunmaması durumunda bu ögeyle verilen ve anlamın tamamlanması için de ihtiyaç duyulan bilginin başka hangi yollarla sağlanabileceği üzerinde durulmuştur. Ayrıca, yan cümlenin parçası olduğu üst dizimle kurması muhtemel anlamsal ve yapısal bağıntıların oluşmasında öznenin nasıl bir rolünün olduğu sorgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, yan cümle, dizim, özne, fiilimsi

The Expression Types of the Subject in Turkish Subordinate Clauses

Öz

In Turkish, elements of sentence such as the subject, object or complement can also connect to nonfinite verbs instead of finite verbs as predicate. In this way, “subordinate clauses”, which are similar to sentence in terms of syntagm but couldn’t be used independently like sentence because of the nonfinite verb, are formed. Not being able to use these structures independently requires that they take place as an element in another syntagm, either sentence or word group. Here, the nonfinitive verbs coming forward as the governer element -that is, predicate- enable the syntagmatic structure formed around itself to take place in another syntagm easily. When the sentence elements connected to this kind of predicate are examined, firstly it’s seen that they’re used in the subordinate clause just as being used in a sentence. Furthermore, in some examples, it can also be observed that they’re used systematically in a way peculiar to subordinate clauses. In such examples, they often have important roles in the integration with the upper syntax. In this paper, the subject, which is one of these elements, has been discussed. In this context, it has been investigated when the subject can take place in subordinate clauses and if there isn’t a subject in subordinate clauses, how the information given by the subject and which is necessary to complete the meaning is obtained. Furthermore, the roles which the subject can assume in probable structural and semantic connections occuring between the subordinate clause and upper syntagm containing itself have been questioned.

Anahtar Kelimeler

Turkish, subordinate clauses, syntax, subject, nonfinite verbs

Kaynakça

• Aksan, D. (2005). Her yönüyle dil ana çizgileriyle dilbilim. Ankara: TDK Yayınları.
• Aktan, B. (2009). Türkiye Türkçesinin söz dizimi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Ardalı, R. (1981). Çağdaş dilbilim açısından ortaçlar. SEFAD, (1), 17-25.
• Atabay, N., Özel, S. & Çam, A. (1981). Türkiye Türkçesinin sözdizimi. Ankara: TDK Yayınları.
• Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Benzer, A (2010). -sA ekinin işlevleri ve dilek-şart ayrımı. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (28), 131-140.
• Bilgegil, K. (1963). Eğitim enstitüleri için Türkçe dilbilgisi edebiyat bilgi ve teorilerine giriş faksül 1. Ankara: Güzel İstanbul Matbaası.
• Bilgin, M. (2002). Anlamdan anlatıma Türkçemiz. Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• Bozkurt, F. (2010). Türkçenin abc’si. İstanbul: Say Yayınları.
• Böler, T. (2019). Türkiye Türkçesi söz dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Burdurlu, İ. (1967). Uygulamalı cümle çözümlemeleri. İzmir: Karınca Matbaacılık.
• Cemiloğlu, İ. (2001). Dede Korkut hikâyeleri üzerinde söz dizimi bakımından bir inceleme. Ankara: TDK Yayınları.
• Ceritoğlu, M. (2007). Kırgız Türkçesinin söz dizimi. Ankara: Kesit Yayınları.
• Csato, E. A. (1985). A syntactic analysis of participle constructions in modern Turkish. O. F. Sertkaya & C. E. Alışık (Haz.), 23-28 Eylül 1985 V. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Tebliğler 1 içinde (s. 39-56). İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Daşdemir, M. (2014). Oklama yöntemiyle yapısal-işlevsel söz dizimi. Erzurum: Eser Basım Yayın.
• Dede, M. (1978). Why should Turkish relativization distinguish between subject and non-subject head nouns?. Berkeley Linguistics Society, BLS 4, 67-77.
• Delice, İ. (2004). Cümle öğelerinin sınıflandırılması ve cümlenin temel öğeleri. Türk Dili ve Edebiyatı Makaleleri, (4), 127-170.
• Delice, İ. (2007). Türkçe sözdizimi. İstanbul: Kitabevi.
• Delice, İ. (2012). Cümle nasıl tanımlanmalıdır?. Turkish Studies, 7/1, 37-40.
• Demir, N. & Yılmaz, E. (2003). Türk dili el kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Deniz Yılmaz, Ö. (2009). Türkiye Türkçesinde eylemsi. Ankara: TDK Yayınları.
• Develi, H. (1995). -sA eki nedir? Kip mi, zarf-fiil mi?. İlmî Araştırmalar: Dil Edebiyat, Tarih İncelemeleri, (1), 91-94.
• Dizdaroğlu, H. (1976). Tümcebilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Eckmann, J. (2011). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerine araştırmalar, O. F. Sertkaya (Yay. haz.). Ankara: TDK Yayınları.
• Ediskun, H. (1963). Yeni Türk dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Emre, A. C. (1945). Türk dilbilgisi Türkçenin bugünkü ve geçmişteki gelişmeleri üzerine gramer denemesi. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Ergin, M. (1962). Türk dil bilgisi. İstanbul: İstanbul Matbaası.
• Erguvanlı Taylan, E. (1994). Yantümcelerde tamlayan ekinin işlevi üzerine. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 5, 31-41.
• Erkman Akerson, F. & Ozil, Ş. (1998). Türkçede niteleme sıfat işlevli yan tümceler. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Erkul, R. (2007). Cümle metin bilgisi. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Gencan, T. N. (1966). Dilbilgisi. İstanbul: Ahmet Sait Basımevi.
• Gülsevin, G. (1990). Türkçede -sA şart gerundiumu üzerine. Türk Dili Aylık Dil Dergisi, (467), 276-279.
• Haig, G. (1998). Relative constructions in Turkish, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Hankamer, J. & Knecht, L. (1976). The role of subject/non-subject distinction in determining the choice of relative clause participle in Turkish. Harvard Studies in Syntax and Semantics, II, 123-135.
• Hatiboğlu, V. (1972). Türkçenin sözdizimi. Ankara: TDK Yayınları.
• Hovdhaugen, E. (1975). Relative clauses in Turkish. Bilimsel Bildiriler 1972 içinde (s. 551-554). Ankara: TDK Yayınları.
• İlhan, N. (2009). Birleşik cümle kuruluşunda şart cümlesi ya da zarf grubu. H. Develi (Ed.), 27-28 Ağustos 2007 Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi (UTEK 2007) içinde (s. 253-260). İstanbul: G.M. Matbaacılık.
• Johanson, L. (1972). Fiilimsi önermelerin görevleri üzerine. Bilimsel Bildiriler 1972 içinde (s. 525-529). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karabulut, F. (2009a). Ad Öbeği Taşınımı ve Boşluk Kuramı Bağlamında Fiilimsili Yapıların Adlandırılması ve Sınıflandırılması Meselesi. 27-28 Ağustos 2007 Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi (UTEK 2007) içinde (s. 261-298). İstanbul: G.M. Matbaacılık.
• Karabulut, F. (2009b). Köktürkçenin sıfat fiilli yapı tipolojisi. Bilig, (48), 91-118.
• Karahan, L. (1994a). Türkçede birleşik cümle problemi. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, (505), 19-23.
• Karahan, L. (1994b). -sa / -se eki hakkında. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, (516), 471-474.
• Karahan, L. (2000). Yapı bakımından cümle sınıflandırmaları üzerine. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, (583), 16-23.
• Karaörs, M. (2005). Türkiye Türkçesi ile Kazak Türkçesinin birleşik cümle bakımından karşılaştırılması. Türk Lehçelerinde Karşılaştırmalı Şekil ve Cümle Bilgisi (Cümle Tahlilleri), Ankara: Akçağ Yayınları.
• Koç, N. (1990). Yeni dilbilgisi. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Koraş, H. (2007). Özbek Türkçesinde -gän/-kän, -ķän sıfat-fiil eki, yapım ekiyle genişlemiş -gänlig/-känlig, -ķänlig şekli ve Türkiye Türkçesinde kullanışlara karşılık gelen şekiller. Türklük Bilimi Araştırmaları, (21), 143-167.
• Korkmaz, Z. (1997). Batı dilleri ve Türk dili grameri üzerindeki etkileri. TDAY Belleten, 45(1997), 48-54.
• Korkmaz, Z. (2007a). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2007b). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Kornfilt, J. (1997). Turkish. Londra ve New York: Routledge. Kükey, M. (1975). Uygulamalı örneklerle Türkçenin sözdizimi. Ankara: Kardeş Matbaası.
• Kültüral, Z. (2018). Türkiye Türkçesi cümle bilgisi. Konya: Palet Yayınları.
• Mansuroğlu, M. (1955). Türkçede cümle çeşitleri ve bağlayıcıları. TDAY Belleten, 3, 59-71.
• Mehmedoğlu, A. (2005). Türkiye Türkçesinde birleşik cümle üzerine. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları.
• Özkan, A., Toker, M. & Aşçı U. D. (2016). Türkiye Türkçesi söz dizimi. Konya: Palet Yayınları.
• Özkan, M. & Sevinçli, V. (2011). Türkiye Türkçesi söz dizimi. İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Özmen, M. (2013). Türkçenin sözdizimi. Adana: Karahan Kitabevi.
• Özsoy, S. (1994). Türkçe’de ortaç yapısı. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 5, 21-30.
• Sağlam, S. (1977). Türkçenin sözdizimi örneklerle tümce çözümlemeleri. Diyarbakır.
• Savran, H. (1999). Birleşik cümle üzerine. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, (568), 325-330.
• Şimşek, R. (1987). Örneklerle Türkçe sözdizimi tümceler-belirtme öbekleri-çözümleme. Trabzon: Kuzey Gazetecilik Matbaacılık.
• Tamir, F. (2007). Kazak Türkçesi. A. B. Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri içinde (s. 429-480) Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tavkul, U. (2007). Karaçay-Malkar Türkçesi. A. B. Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri içinde (s. 883-938) Ankara: Akçağ Yayınları.
• Topaloğlu, A. (1989). Dil bilgisi terimleri sözlüğü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Toparlı, R., Karakaş, T. & Vural, H. (1995). Türk dili. Sivas: Seyran Yayınları.
• Turan, Z. (1999). Cümlenin yapısı ile ilişkilendirilen ‘basit’ ve ‘birleşik’ kavramları üzerine. Türklük Bilimi Araştırmaları, (8), 299-311.
• Underhill, R. (1972). Turkish participles. Linguistic Inquiry, 3(1), 87-99.
• Uzun, N. E. (1998). Dilbilgisinin temel kavramları Türkçe üzerine tartışmalar. Ankara.
• Uzun, N. E. (2000). Anaçizgileriyle evrensel dilbilgisi ve Türkçe. İstanbul: Multilingual.
• Üçok, N. (1947). Genel dilbilim (Lengüistik). Ankara: DTCF Yayınları.
• Üstüner, A. (2000). Anadolu ağızlarında sıfat-fiil ekleri. Ankara: TDK Yayınları.
• Üstünova, K. (2010). Yüzey yapı-derin yapı kavramları üzerine. Turkish Studies, 5/4, 697-704.
• Yücel, B. (2000). Türkiye Türkçesinde zarf-fiil eklerinin yapı bakımından sınıflandırılması üzerine. Türklük Bilimi Araştırmaları, (9), 75-114.
• Zülfikar, H. (1995). Girişik cümle sorunu. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, (522), 643-648.
• Ek: Örnek Taranan Kaynaklar
• Anar, İ. O. (2010). Puslu kıtalar atlası (38. bs). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Atay, O. (2013). Bir bilim adamının romanı (40. bs.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Baykurt, F. (2013). Yılanların öcü (21. bs). İstanbul: Literatür Yayıncılık.
• Kemal Tahir. (1993). Devlet ana (10. bs.). İstanbul: Tekin Yayınevi.
• Peyami Safa. (2008). Yalnızız (16. bs). İstanbul: Alkım Yayınevi.