LÜTFULLAH HALÎMÎ B. EBÎ YÛSUF’UN BAHRU’L-GARÂYİB ADLI ESERİNDE MUAMMA BAHSİ

Yıl 2011, Sayı: 25, 109 - 138, 13.02.2015

Necip Duru

Öz

15. yüzyılda yaşamış, Fatih Sultan Mehmed ve II. Sultan Bayezid devri kadılarından, Halîmî mahlasını kullanan Lütfullah b. Yusuf’un hem sözlük, hem de edebiyat teorisiyle alakalı iki defterden oluşan Bahru’l-Garâyib adlı eseri, muamma konusunda da önemli bilgiler içermektedir. Müellif eserinde hem muamma ile ilgili kuramsal yapıyı kurmuş hem onu örneklemiş, hem de örnek muammanın çözümünü yapmıştır. Eserde yer alan 68 civarındaki muammanın, altısının Türkçe tertip edilmiş olması eserin kıymetini artırmaktadır. Türk Edebiyatında muamma söyleyen ve çözümleyenler arasında Halîmî’nin adı anılmamaktadır. Türk edebiyatında Muamma geleneğinin oluşmaya başladığı 15. yüzyıl içinde Halîmî, bir muamma kuramcısı, söyleyicisi (muamma-gûy) ve çözümleyecisi (muamma-küşâ) olarak bu edebiyat içinde yerini alacak niteliktedir.

Anahtar Kelimeler

Halîmî, muamma, Türk Edebiyatı, Bahru’l-Garâib, lugaz.

A STUDY ON MUAMMA IN LÜTFULLAH HALÎMÎ B. EBÎ YÛSUF’S WORK NAMED AS BAHRU’L-GARÂYİB

Öz

Lütfullah b. Yusuf known with the pseudonym of Halimi was one of the qadis of Mehmet the Conqueror. He lived in the 15th century and was famous for his Bahru’lGarayib which is composed of two books on lexicon and literature theory and offers valuable information about the muamma. The author in his book analyzed the sample muamma, established the fictional
setting related to the muamma and exemplified it. What makes the book more valuable is that six of the 68 muammas were written in Turkish. It is one of the shortcoming aspects of Turkish literature that Halimi is not included in the ones analyzing the muamma. It should be accepted that Halimi should take place in the 15th century Turkish literature as an author who writes and analyzes muammas. 

Anahtar Kelimeler

Halimi, muamma, Turkish Literature, Bahru’l-Garaib, lugaz

Kaynakça

• Ahmed Cevdet Paşa, (1987), Belâgat-ı Osmâniye, İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Yay.
• Âlî, (1994), Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, (hzl. Mustafa İsen), Ankara: AKM Yay.
• Ali Ekrem, Fünûn-ı Selâse-i Edebiyye, (Basılmamış notların bir kısmı).
• ARSLAN, Mehmet, (1999), “Divan Edebiyatında MuǾamma”, Osmanlı, C.9, Ankara: Yeni Türkiye Yay.
• KILIÇ, Filiz, (1994), Âşık Çelebi-Meşâirü’ş-ŞuǾara (İnceleme-Tenkitli Metin), Ankara: Gazi Üniversitesi, SBE, (Yayınlanmamış doktora tezi).
• BİLGEGİL, Kaya, (1989) Edebiyat Bilgi ve Teorileri, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• BİLKAN, Ali Fuat, (2000), Türk Edebiyatında MuǾamma, Ankara: Akçağ Yay.
• Bursalı Mehmed Tahir, (1333), Osmanlı Müellifleri, C.I, İstanbul: Matbaa-i Amire.
• CEYHAN, Âdem, (1997), Bedr-i Dilşâd’ın Murad-Namesi, C.II, İstanbul: MEB Yay.
• ÇELEBİOĞLU, Amil; Y. Ziya Öksüz, (1995) Türk Bilmeceler Hazinesi, İstanbul: Kitabevi.
• DİRİÖZ, Haydar, (1976), “MuǾamma”, Türk Ansiklopedisi, .CXXIV, Ankara: MEB Yay.
• DURMUŞ, İsmail, (2005), “MuǾamma”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.XXX, İstanbul: TDV Yay.
• İPEKTEN, Haluk vd., (1988), Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Ankara: KTB Yay.
• EDİB, Kemal, (1949, Mart), “Fuzulî’nin MuǾamma Risalesi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fak. Dergisi, C.VII, S.1.
• Kınalı-zâde Hasan Çelebi, (1989), Tezkiretü’ş-ŞuǾara, hzl.: İbrahim Kutluk, C.I, Ankara: TTK Yay.
• Mecdî Mehmed Efendi, (1989), Hadâikü’ş-Şakâik, hzl.: Abdülkerim Özcan, C.I, İstanbul: Çağrı Yay.
• Mehmed Süreyya, (1308), Sicill-i Osmanî, C.I, Dersaadet: Matbaa-i Amire.
• MERCANLIGİL, Muharrem, (1960), Ebced Hesabı, Ankara.
• Müstakim-zâde Süleyman Sadeddin Efendi, (2000), Mecelletü’n-Nisâb (Tıpkıbasım), Ankara: KB Yay.
• ÖZ, Yusuf, (1996), Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi).
• SARAÇ, M. A. Yekta, (1997), “Muamma ve Divan Edebiyatındaki Seyri”, İÜ Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C.XXVII.
• __________________, (2007), Klasik Edebiyat Bilgisi Belagat, İstanbul: 3F Yay.
• ŞÜKÜN, Ziya, (1984), Farsça-Türkçe Lûgat-Gencine-i Güftar, İstanbul: MEB Yay.
• TARLAN, Ali Nihad, (1936), Divan Edebiyatında Muamma, İstanbul: İÜ Yay.
• Taşköprî-zâde Ahmed Efendi, (1313), MevzuǾatü’l-‘Ulûm, Mütercim: Kemaleddin Mehmed Efendi, , Dersaadet: İkdam Matbaası.
• TUMAN, Nail, Tuhfe-i Nailî, C.I, Milli Eğitim Bakanlığı, Yayımlar Dairesi Başkanlığı, Ktb. Nu: B. 870.
• YAVUZ, Kemal, (1998), “Nihani’nin Sultan I. Selim Adına Yazdığı Muammalı Kasidesi ve Çözümü”, İÜ Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C.XXVIII.