Nurullah Ataç’ın Sözcüklerinin Kaynakları

Yıl 2021, Sayı: 45, 223 - 252, 07.06.2021

Sedat Balyemez

https://doi.org/10.21497/sefad.944041

Cited By: 1

Öz

Başlangıçta öz Türkçecilik hareketine mesafeli duran Nurullah Ataç, özellikle 1940’ların ortalarından itibaren özleştirmenin en büyük savunucularından biri olmuştur. Ataç’ın yazılarında kullandığı bazı yeni kelimeler, dil araştırmacılarının da ilgisini çekmiş ve bu kelimeler üzerine çeşitli sınıflama, derleme çalışmaları yapılmıştır. Ataç’ın kelimeleri üzerine yapılan bazı çalışmalarda aslında Ataç tarafından türetilmeyen birtakım kelimeler için “Ataç tarafından türetilmiştir.” bilgisinin verildiği görülmüştür. Şu durumda Ataç’ın kullandığı sözcüklerden hangilerinin Ataç tarafından türetilmiş olduğu konusunda bir karışıklık vardır ve bu sözcükler üzerinde geniş kapsamlı yeni bir araştırma yapmak gerekmektedir. Ataç’ın yazılarında kullandığı 873 sözcük, daha önce başka bir araştırmacı tarafından “Ataç’ın Sözcükleri” adlı kitapta bir araya getirilmiştir. Eldeki bu çalışmada Dil Devrimi’nin ilk yıllarında yayımlanan ve hem eski kelimeleri hem de yeni kelimeleri içeren sözlükler taranarak bu 873 sözcüğün kaynağı araştırılmıştır. Ataç’ın hangi kelimeyi hangi sözlükten almış olabileceğini, hangi kelimeleri türetmiş olabileceğini gösteren listeler oluşturulmuştur. Nurullah Ataç’ın türetme ve birleştirme yoluyla 306 yeni sözcük yaptığı, kullandığı diğer kelimeleri ise sözlüklerden almış olabileceği sonucuna varılmıştır. Ataç’ın eski kökler kullanarak türettiği kelimeler bugün unutulmuştur. Canlı köklerden türettiği 39 sözcük ise bugün yazı dilinde yaşamaktadır. Günümüzde sıkça kullanılan örneğin, koşul, güldürü, yapıt, eleştiri, görece, günce vb. gibi birçok kelimenin Ataç tarafından türetilmiş olabileceği belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Nurullah Ataç, Dil Devrimi, kelime türetme, yeni kelimeler

Sources of Nurullah Ataç’s Words

Öz

Ataç, who didn’t take place in the pure Turkish movement at first, especially after mid-1940’s became one of the biggest advocators of excessive purification. Some of the new words that Ataç used in his essays drew attention of language researchers and various classification and compilation works were made on these words. On these works about Ataç’s words it’s been seen that the “reproduced by Ataç” information was given for some words that weren’t reproduced by Ataç. In this case there are some mistakes about the words used by Ataç and doing a new in-depth research would be appropriate. 873 words Ataç used in his essays were put together in a book named “Ataç’ın Sözcükleri” by another researcher before. On this work, the source of these 873 words were searched by scanning dictionaries that were published on the first years of language revolution and contains either old and new words. Lists showing which words Ataç may have got from which dictionaries and which words he may have reproduced himself were created. It’s been concluded that Nurullah Ataç created 306 new words using affixation and compounding and may have got the others from the dictionaries. The words Ataç derivated using old roots have been forgotten today. 39 words made of living roots are still living in standard Turkish today. It’s been determined that frequently used words today like örneğin, koşul, güldürü, yapıt, eleştiri, görece, günce may have been derivated by Ataç.

Anahtar Kelimeler

Nurullah Ataç, Turkish Language Reform, word derivation, neology

Kaynakça

• Akar, A. (2020). Dilde bir gelenek karşıtı olarak Nurullah Ataç. Özne 32. Kitap: Anarşizm, 585-598.
• Aksan, D. (1976) Tartışılan sözcükler ve özleştirme sorunu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Aksan, D. (2004). Türkçenin söz varlığı. Ankara: Engin Yay.
• Aksoy, Ö. A. (1981). Uydurma. Türk Dili, 350, s. 457-462.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu bilig III indeks (haz. Kemal Eraslan – O. Fikri Sertkaya – Nuri Yüce). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Ataç, N. (1946a, 30 Eylül). Sözden söze. Ulus, s. 2.
• Ataç, N. (1946b, 28 Ocak). Çizgiler. Ulus, s. 2.
• Ataç, N. (1947a, 24 Mart). Değişmek korkusu. Ulus, s. 2.
• Ataç, N. (1947b, 7 Nisan). Sözden söze. Ulus, s. 2.
• Ataç, N. (1948a, 9 Şubat). Başlıca kaygım, Ulus, s. 2.
• Ataç, N. (1948b, 15 Mart). Karalama. Ulus, s. 2.
• Ataç, N. (1948c, 14 Aralık). Gene dil. Ulus, s. 2.
• Ataç, N. (1948d, 8 Mart). Bir gönüldeş arkasından. Ulus, s. 2.
• Ataç, N. (1949a, 23 Eylül). Yarınki dil. Ulus, s. 2.
• Ataç, N. (1949b, 23 Aralık). Açıklama. Ulus, s. 2.
• Ataç, N. (1949c, 15 Ocak). Bir oyun. Ulus, s. 2.
• Ataç, N. (1949d, 2 Nisan). Önemine binaen. Ulus, s. 2.
• Ataç, N. (1949e, 2 Aralık). Görmükte. Ulus, s. 2.
• Ataç, N. (1951). Kavuşma. Türk Dili, 1, 23-25.
• Ataç, N. (1955). Dergilerde. Türk Dili, 44, 529-534.
• Ataç, N. (2014). Diyelim  söz arasında. İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• Atalay, B. (1986) Dîvânu lugâti’t-Türk- IV dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Aydın, M. (2004). Nurullah Ataç’ın Türkçenin söz varlığına katkısı. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri içinde (s. 343-349). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Baltacıoğlu, İ. H. (1945, 17 Kasım). Dil devrimine takılanlar. Ulus, s. 2.
• Balyemez, S. (2019). 1933 yılı dil anketi. Ankara: Pegem Akademi.
• Bayar, N. (2006). Açıklamalı yeni kelimeler sözlüğü. Ankara: Akçağ Yay.
• Çolpan, Y. (1963). Ataç’ın sözcükleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Tanıtma Yay. Dilaçar, A. (1977). Ataç’tan anılar. Türk Dili, 308, 447-448.
• Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2014) Kâşgarlı Mahmud Dîvânu lugâti’t-Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Eren, H. (1958). Ölümünün birinci yıldönümünde: Ataç’ın dili üzerine. Türk Dili, 81, 441-443.
• Kurgan, Ş. (1977). Anılar: Ataç’la ilgili anılar. Türk Dili, 308, 454-456.
• Kültür Bakanlığı (1937). İlk ve orta öğretim fizik terimleri. Devlet Basımevi.
• Lewis, G. (2007). Trajik başarı Türk dil reformu. (M. F. Uslu, Çev.). İstanbul: Paradigma Yay.
• Maarif Vekaleti (1941). Türkçe terimler cep kılavuzu. İstanbul: Yazar.
• Özdemir, E. (1968). Öz Türkçeci Ataç. Türk Dili, 200, 156-160.
• Salihoğlu, M. (1968). Ataç’la gelen. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Satkın, N. (2004). Nurullah Ataç’ın dili yenileme çalışmaları ve kelime dağarcığı (Yüksek Lisans Tezi) Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp
• Şemsettin Sami (2015). Kâmûs-ı Türkî (R. Gündoğdu, N. Adıgüzel, E. F. Önal, Haz.). İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• Tekin, T. (1958). Ataç’ın dilciliği ve tilcikleri. Türk Dili, 80, 408-413.
• Timurtaş, F. K. (1979). Uydurma olan ve olmayan yeni kelimeler sözlüğü. İstanbul: Umur Kitapçılık.
• Timurtaş, F. K. (1980). Türkçemiz ve yydurmacılık. İstanbul: Boğaziçi Yay.
• Türk Dil Kurumu (1949). Türkiye’de halk ağzından söz derleme dergisi (C. 4). İstanbul: Yazar.
• Türk Dil Kurumu (1953). Tanıklariyle tarama sözlüğü (C. 2). İstanbul: Yazar.
• Türk Dil Kurumu. (1935a). Türkçeden Osmanlıcaya cep kılavuzu. İstanbul: TDK Yay.
• Türk Dil Kurumu. (1935b). Osmanlıcadan Türkçeye cep kılavuzu. İstanbul: Yazar
• Türk Dil Kurumu. (1939). Türkiye’de halk ağzından söz derleme dergisi (C. 1). İstanbul: Yazar.
• Türk Dil Kurumu. (1940). Türkiye’de halk ağzından söz derleme dergisi (C. 2). İstanbul: Yazar.
• Türk Dil Kurumu. (1942a). Felsefe ve gramer terimleri sözlüğü. Ankara: Yazar.
• Türk Dil Kurumu. (1942b). Gramer terimleri: ilk ve ortaöğretim için. Ankara: Yazar.
• Türk Dil Kurumu. (1943). Tanıklariyle tarama sözlüğü (C. 1). İstanbul: Yazar.
• Türk Dil Kurumu. (1945a). Türkçe sözlük. Ankara: Yazar.
• Türk Dil Kurumu. (1945b). Tanıklariyle tarama sözlüğü (C. 2). İstanbul: Yazar.
• Türk Dil Kurumu. (1947). Türkiye’de halk ağzından söz derleme dergisi (C. 3). İstanbul: Yazar.
• Türk Dil Kurumu. (1962). Ataç. Ankara: Yazar.
• Türk Dil Kurumu. (1996). Tarama Sözlüğü. Ankara: Yazar.
• Türk Dili Tetkik Cemiyeti. (1934a). Osmanlıcadan Türkçeye söz karşılıkları tarama dergisi I. Ankara: Yazar.
• Türk Dili Tetkik Cemiyeti. (1934b). Osmanlıcadan Türkçeye söz karşılıkları tarama dergisi II, Ankara: Yazar.