Chagatay Words in Kâmûs-ı Turki of Şemseddin Sâmi

Yıl 2021, Sayı: 46, 69 - 84, 16.12.2021

Fatih Erbay Hidayet Duyar

Öz

Kâmûs-ı Türkî, which was first published by İkdam newspaper in 1901 and which is
the building block of Turkish lexicography in many ways, is one of the most important
works of Şemseddin Sâmi. Kâmûs-ı Türkî, which has been the basis for many studies in the
field of Turkish language and history, is still one of the source works on which Turcologists
should work. In our study, we examined the words by deducting the note in Chagatay
language in the dictionary of Kâmûs-ı Türkî of the Ottoman intellectual Şemseddin Sâmi,
who is known as Sami Frashëri among Albanians and is very popular. In this context, words
with a note in Chagatay were removed by scanning Kâmûs-ı Türkî. These words were
transferred to the study not according to the headings in the dictionary, but with the spelling
stated by Şemseddin Sâmi in the article. In our study, we tried to reveal Şemseddin Sâmi's
Chagatay understanding in general. Therefore, in the section İfade-i Meram, which he gave
at the beginning of the dictionary, he tried to reveal the form and meaning features of the
words he took into his dictionary in other Chagatay dictionaries by stating his ideas about
Eastern Turkish and Chagatay.

Anahtar Kelimeler

Kâmûs-ı Türkî, Şemseddin Sâmi, Chagatay Turkish, Sami Frashëri, lexicography

Şemseddin Sâmi’nin Kâmûs-ı Türkî’sindeki Çağatayca Kelimeler

Öz

İlk baskısı 1901 tarihinde İkdam gazetesi tarafından yapılan ve birçok yönden Türk
sözlükçülüğünün yapı taşı durumundaki Kâmûs-ı Türkî, Şemseddin Sâmi’nin en önemli
eserlerinden biridir. Bugüne kadar Türk dili ve tarihi alanında birçok çalışmaya temel olan
Kâmûs-ı Türkî hâlâ üzerinde Türkologların çalışması gereken kaynak eserlerden biridir.
Çalışmamızda Arnavutlar arasında Sami Fraşeri olarak tanınan ve çok sevilen Osmanlı
aydını Şemseddin Sâmi’nin Kâmûs-ı Türkî adlı sözlüğünde Çağatayca notu düşülerek
verilen kelimeleri inceledik. Bu kapsamda Kâmûs-ı Türkî’yi tarayarak Çağatayca notu
düşülen kelimeler çıkarılmıştır. Bu kelimeler sözlükteki madde başlarına göre değil,
Şemseddin Sâmi’nin madde içerisinde belirttiği imla ile çalışmaya aktarılmıştır.
Çalışmamızda genel olarak Şemseddin Sâmi’nin Çağatayca anlayışını da ortaya koymaya
çalıştık. Bu yüzden onun sözlüğün başında verdiği İfade-i Meram kısmında Doğu Türkçesi
ve Çağatayca ile ilgili olan fikirlerini belirterek bu çerçevede sözlüğüne aldığı kelimelerin
diğer Çağatayca sözlüklerdeki şekil ve anlam özellikleri ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kâmûs-ı Türkî, Şemseddin Sâmi, Çağatay Türkçesi, Sami Fraşeri, sözlükçülük

Kaynakça

• Ab. [Abuşka] Kaçalin, M. (2011). Niyāzi Neyâyî’nin sözleri ve Çağatayca tanıklar El-Luġātu’nNevā‛iyye ve’l-İstişhādātu’l-Caġatā‛iyye Giriş–Metin–Dizinler-Tıpkıbaskı. Ankara: TDK Yayınları.
• Abik, D. (2009). Şemseddin Sami’nin canlandırılmasını önerdiği doğu Türkçesi kelimeleri ve eski kelimeler üzerine. MTAD. 6/2, 98-116.
• Ahmed Vefik Paşa (1306) (m.1888/1889). Lehce-i Osmânî (2. bs.). İstanbul: Mahmut Bey Matbaası.
• Aksan, D. (1998). Türklerde sözlükçülük. Kebikeç. 6, 115-118.
• Akün, Ömer Faruk (2003). Lehce-i Osmânî. İslam Ansiklopedisi (c. 27, s. 127-128). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Atalay, B. (1950). Senglah. İstanbul: TDK Yayınları.
• Atalay, B. (1970). Abuşka lugati veya Çağatay sözlüğü. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Bdg. Budagov, L. (1869-1871). Sravnitelnıy slovar Turetsko-Tatarskih nareciy. S. Peterburg: Tipografiya Imperatorskoy Akademii Nauk.
• Borovkov, A. K. (1961). Bada'i al lugat. Moskva: Akademiya Nauk SSSR.
• DTO Courteille, P. de (1870). Dictionaire Turc oriental. Paris: A L’imprimerie İmperiale.
• Güzeldir, M. (2002). Abuşḳa lüġati (Giriş-Metin-İndeks). (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• HA [Hülasa-i Abbâsî] Miandoab, N. Z. (2010). Muḥammed bin ‛Abduṣ-Ṣabūr-ıḪōyī, Ḫulāṣā-i Abbāsī (İnceleme-Çeviri-Dizin).(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Işık, S. (2006). Edebiyatçı yönüyle Şemseddin Sami. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). MS Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
• LÇ Şeyh Süleyman Efendi-yi Buhari (1882). Luġat-ı Çaġatay ve Turki-yi‘Osmānī. İstanbul.
• SD Eraslan, K. (1999); Mevlâna Sekkâkî divanı. Ankara: TDK Yay.
• Seng./a Clauson, Sir G. (1960). Senglax, A Persian guide to the Turkish language by Muhammad Mahdi Xan. London: E.J. W.Gibb Memorial Series.
• Seng./b.Akdemir, Y. (2020). Senglâh’ın tematik sözlüğü (isimler). İstanbul: Kriter Yayınları.
• Şemseddin Sâmi (1317-1318). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: İkdam Matbaası.
• Şemsettin Sami (2020). Kâmûs-ı Türkî. (Haz. Hidayet Duyar- Mevlüt Gülmez) Konya: Palet Yayınları.
• Uçman, A. (2010). Şemseddin Sâmi. TDV-İA.38, 519-523.
• Vámb. Vámbèry, A. (1867). Cagataische sprachstudien. Leipzig: Philo Press.
• VWTD Radloff, W. (1960). Versuch eines worterbuches der Turk-dialecte. I-IV, s’-Gravenhage: Mouton&Co.
• Yavuzarslan, P. (2004). Türk sözlükçülük geleneği açısından Osmanlı dönemi sözlükleri ve Şemseddin Sâmi’nin Kâmûs-ı Türkî’si. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. 44/2, 185-202