Cumhuriyet Döneminde Urfa’da Sıtma Hastalığı ve Mücadele Yöntemleri (1923-1950)

Yıl 2021, Sayı: Aralık 2021, 10 - 34, 31.12.2021

Mustafa Dağ , Berna Torkak

Öz

Salgın hastalıklardan biri olan sıtma, İnsanlık tarihi kadar köklü bir geçmişe sahiptir. Hastalığın salgına dönüşmesi ve yeryüzünde etkili olması insanoğlunun doğaya hâkim olma mücadelesinin etkisiyle gerçekleşmiştir. Tarımla uğraşan toplumlarda varlığını yoğun olarak gösteren hastalık, Anadolu’nun da tarım bölgesi olmasından dolayı bu coğrafyada yaşayan halkın her dönemde mücadele ettiği salgınlardan biri olmuştur. Cumhuriyet’in ilan edilmesiyle birlikte Türkiye Cumhuriyeti sağlıklı bir nesil yetiştirme politikası yürütmüştür. Bundan dolayı oluşan yeni kadro sıtma hastalığının yoğun olduğu bölgelerde hastalıkla mücadelede önemli adımlar atmıştır. Mücadele amaçlı önemli adımların atıldığı sahalardan biri de Urfa olmuştur. Urfa’nın bu sahada yer almasının nedeni sağlık şartlarının iyi olmaması ve halkın çoğunun kırsal kesimlerde ikamet etmesi sebebiyle hayvancılık ve tarımla uğraşmasından kaynaklanmaktadır. Tüm bu koşullar göz önünde bulundurularak Urfa merkez ve ilçelerde yaşayan halkın sıtma hastalığıyla imtihan süreci ve hastalıkla mücadelede kullanılan yöntemler ele alınarak sıtmanın toplum üzerindeki etkisi üzerinde durulmuştur. Hastalıkla mücadelede yerel basının rolü ele alınmaya çalışılmıştır. Bu çerçevede sıtma hastalığı ve mücadele yöntemlerine dair bu çalışmada yerel basında çıkan haberler (Akgün, Işık, Urfa Postası, Urfa’da Milli ve Yenilik Gazeteleri), meclis konuşmaları, arşiv belgeleri ve Resmi Gazetede çıkan metinlerden istifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kinin, Salgın Hastalık, Sıtma, Bataklık, Urfa, Urfa,, Urfa,

Malaria Disease and Control Methods in Urfa in the Republican Era (1923-1950)

Öz

Malaria, one of the epidemic diseases, has a history as deep as the history of humanity. The fact that the disease turned into an epidemic and became effective on the earth was realized with the effect of the struggle of human beings to dominate nature. The disease, which shows its presence intensely in societies dealing with agriculture, has been one of the epidemics that the people living in this geography have struggled in every period due to the fact that Anatolia is also an agricultural region. With the proclamation of the Republic, the Republic of Turkey pursued a policy of raising a healthy generation. Therefore, the new staff has taken important steps in the fight against malaria in regions where malaria is intense. One of the fields where important steps were taken for the purpose of struggle was Urfa. The reason why Urfa is located in this area is due to the poor health conditions and the fact that most of the people live in rural areas, dealing with animal husbandry and agriculture. Considering all these conditions, the examination process of the people living in the center and districts of Urfa against malaria and the methods used in the fight against the disease will be discussed and the impact of malaria on the society will be emphasized. In particular, the role of the local press in the fight against the disease will be discussed. In this context, in this study on malaria disease and control methods, news in the local press (Akgün, Işık, Urfa Postası, Urfa’da Milli ve Yenilik papers), parliamentary speeches, archive documents and texts published in the Official Gazette were used.

Anahtar Kelimeler

Malaria, Swamp,, Urfa,, Quinine,, Epidemic disease,

Kaynakça

• KAYNAKÇA................................................................................
• Kitaplar.........................................................................
• Akdur, R. (2001) Sıtma, Ankara: T.C. Sağlık Bakanlığı Sıtma Savaşı Daire Başkanlığı.
• Borak, S. (1996), Bilinmeyen Yönleri İle Atatürk, İstanbul: Ak Yayınları.
• Dağ, M. (2021), Urfa’da Sağlık (1900-1950) Hastaneler, Eczaneler, Hekimler ve Hastalıklar, İstanbul: Hiper Yayınları.
• Gökberk, C. (1948), Sıtma ve Benzeri Hastalıklar, Adana: Türksözü Basımevi.
• Sherman, Irwın W., (2016), Dünyamızı Değiştiren On İki Hastalık, Çev. Emel Tümbay, Mine Anğ Küçüker, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kapaklı, K. (1998), Urfa Hakkında Tabiî, Coğrafî, İçtimaî, İktisadî, Tarihî, Mülkî Malumat-ı Cami - Salname 1927, İstanbul: ŞURKAV Şanlıurfa İl Kültür Eğitim Sanat ve Araştırma Vakfı Yayınları.
• Pakalın, M. Z. (1993), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Ünalan, A. (1943), Sıtma – Sıtmalı Yerlerde Çalışan ve Yaşayanlara Pratik Bilgiler, Ankara: Titaş Basımevi.
• Tezler.............................................................................
• Asoğlu, İ. (2019), Birlikten Yol Ayrımına Urfa Kazasında Gayrimüslimler (1880-1910), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
• Bektaş, Y. (2006), Çukurova ve Çevresinde Sık Rastlanan Salgın Hastalıkların Tanı ve Tedavisine Yönelik Bilinçlendirme ve Eğitim Çalışmaları Üzerine Araştırma, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Çakırçoban, İ. (2010), İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’de Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiye Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Dağ, M. (2018), Cumhuriyet Döneminde Urfa’da Sağlık (1923-1950), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
• Karayaman, M. (2005), İzmir’de Sağlık (1920-1938), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi SBE, İzmir.
• Orak, A. (2015), II. Dünya Savaşı Sürecinde Urfa (1939-1945),Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
• Tanık, İ. H. (2019), Demokrat Parti Döneminde Urfa (1950-1960), Yayınlanmamış Doktora Tezi Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
• Yolun, M. (2012), İspanyol Gribinin Dünya ve Osmanlı Devleti Üzerindeki Etkisi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adıyaman Üniversitesi SBE, Adıyaman.
• Yüksel, M. F. (2008), Şanlıurfa Yöresinde Görülen Sıtma Olgularının Tanısında Konvansiyonel Yöntemlerle Moleküler Yöntemlerin (PCR) Karşılaştırılması ve Tür Tayini, Yayımlanmamış Uzmanlık Tezi, Harran Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Şanlıurfa.
• Makaleler...............................................................................
• Akdur, R. (2006), “Sıtma ve Sıtma Salgınları Tarihi,” Bilim Tarihi Araştırmaları, 2: 37.
• Çakır, G. K. (2021), “Cumhuriyet Dönemi Toplum Sağlığı Politikalarında Bulaşıcı Hastalıklar 1920-1940”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 53: 202-228.
• Esen, A. (2017), “Sıhhi-i İçtimai Coğrafya Kitaplarına Göre İç Anadolu’da Görülen Salgın Hastalıklar (1922-1926)”, Atatürk Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 60: 73-90.
• Ekinci, A. Asoğlu, İ. (2017), “Osmanlı Arşiv Vesikalarına Göre Misyoner Hekimler ve Urfa’daki Faaliyetleri”, Şehir ve İrfan Dergisi, 5: 106-117.
• Evsile, M. (2018), “Cumhuriyet Döneminde Sağlık Hizmetleri (1923-1950)”, Kesit Akademi Dergisi, 4(3): 1-19.
• Dağ, M. (2017), “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Urfa’da Sağlık Kurumları”, Şehir ve İrfan Dergisi, 5: 36-50.
• Dağ, M. (2017), “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Urfa’nın İlk Eczaneleri ve Sağlık Personeli”, Şehir ve İrfan Dergisi, 5: 89-104.
• Diker, A. (2020), “Sıtma Hastalığının Sınıflandırılmasında Evrişimsel Sinir Ağlarının Performanslarının Karşılaştırılması”, BEÜ Fen Bilimleri Dergisi, 9(4): 1825-1835.
• Doğan, H. (2017), “Urfa’da Trahom Salgını”, Şehir ve İrfan, 5: 62-71.................................................
• Eser, G. (2016), “II. Dünya Savaşı Sürecinde Türkiye’de Sıtma İle Mücadele: Kocaeli Örneği,” Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-III Bildirileri, Kocaeli: 1657-1668.
• Güzel, A. (2012), “1927 Tarihli Urfa Salnamesinin Tarihi Coğrafya Özellikleri Bakımından Değerlendirilmesi,” Gaziantep Üniversitesi SBE Dergisi, 11(1): 231-262.
• Işık, Z. (2021), “Osmanlı’nın Son Zamanları Cumhuriyet’in İlk Çeyrek Asrında Sıtma Salgınına arşı Verilen Mücadelenin Mahiyeti”, Selçuk Türkiyat Dergisi, 51: 53.51-82.
• Kısıklı, E. (2015), “Urfa Vilayeti” İsimli Eser Çerçevesinde Urfa’nın Osmanlı’dan Cumhuriyete Geçiş Yılları,” Şurkav Şanlıurfa Kültür Sanat Tarih ve Turizm Dergisi, 22: 16-20.
• Koylu, Z. Doğan, N. (2010), “Birinci Dünya Savaşı Sırasında Osmanlı Devleti’nde Sıtma Mücadelesi ve Bu Amaçla Yapılan Yasal Düzenlemeler,” Türkiye Parazitoloji Dergisi, 3 (34): 209-215.
• Korhan, T. (2017), “Çukurova Bölgesi’nde Görülen Sıtma Salgınlarının Tarihsel Süreci,” Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma, : 603-620.
• Malkoç, E. (2017), “Erken Cumhuriyet Döneminde Sıtma Mücadelesinin Alt Yapısı (1923-1927),” Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı, : 170-192. Orak, A. (2017), “Urfa’da Sağlık Sorunları”, Şehir ve İrfan Dergisi, 5: 74-88.
• Özpekcan, M. (2002), “TBMM Tutanaklarına Göre Cumhuriyet’in İlk On Yılında Sağlık Politikamız,” Türkler Ansiklopedisi, C. 17, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları : 760-781.
• Özer, S. (2020), “Maraş’ta Salgın Hastalıklarla Mücadele (1935-1960)”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XX( 41): 701-728.
• Özkaya, H. (2016), “Cumhuriyet Döneminde Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele,” Türk Aile Hekimleri Dergisi, 2(20): 77-84.
• Sert, G. Dölen, E. (2017), “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Devlet Kinini,” Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma: 637-658.
• Sezgin, D. (2015), “Cumhuriyet Dönemi Sağlık İletişimi Uygulamalarında İlkeler: Türkiye’de Sıtma İle Mücadele”, Akademik Bakış Dergisi, 50: 33-47.
• Songur, H. Saygın, T. (2014), “Şifahaneden Hastaneye: Sağlık Kuruluşlarının Değişimine Genel Bir Bakış,” Süleyman Demirel Üniversitesi SBE Dergisi, 1(19): 199-212.
• Söhrab M. (2019), “Cumhuriyet Döneminde Sıtma İle Mücadele ve Yasal Düzenlemeler (1923-1946)”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 6(2): 1112-1137.
• Tuğluoğlu, F. (2008), “Türkiye’de Sıtma Mücadelesi (1924-1950),” Türkiye Parazitoloji Dergisi, 4(32): 351-359.
• Tok, F. (2017), “Urfa Askeri Hastanesi”, Şehir ve İrfan Dergisi, 5: 120-124.............................
• Yücebaşı, F. (2020), “Gaziantep’te Salgın Hastalıklar ve Alınan Tedbirler (1923-1933)”, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Özel Sayı: 57-76.
• Gazeteler...............................................................................
• Akgün Gazetesi, 13 Temmuz 1946...........................................................
• Akgün Gazetesi, 14 Ağustos 1937.........................................................
• Akgün Gazetesi, 7 Mayıs 1945.........................................................
• Akgün Gazetesi, 10 Ekim 1945.........................................................
• Akgün Gazetesi, 14 Haziran 1946.........................................................
• Akgün Gazetesi, 14 Haziran 1946.........................................................
• Akgün Gazetesi, 9 Ağustos 1945.........................................................
• Akgün Gazetesi, 27 Şubat 1947.........................................................
• Resmi Gazete, S. 2553.........................................................
• Urfa Postası Gazetesi, 24 Mayıs 1949.........................................................
• Urfa Postası Gazetesi, 25 Kasım 1949.........................................................
• Ulusal Gazetesi, 8 Nisan 1935.........................................................
• Yenilik Gazetesi, 3 Eylül 1943.........................................................
• Yenilik Gazetesi, 27 Nisan 1944.........................................................
• Yenilik Gazetesi, 2 Mayıs 1944.........................................................
• Yenilik Gazetesi, 4 Mayıs 1944.........................................................
• Yenilik Gazetesi, 27 Nisan 1944.........................................................
• Yenilik Gazetesi, 23 Nisan 1944.........................................................
• Yenilik Gazetesi, 28 Ocak 1950.........................................................
• Yenilik Gazetesi, 8 Nisan 1943.........................................................
• Yenilik Gazetesi, 22 Eylül 1943.........................................................
• Yenilik Gazetesi, 26 Eylül 1943.........................................................
• Yenilik Gazetesi, 30 Ağustos 1945.........................................................
• Yenilik Gazetesi, 9 Mart 1948.........................................................
• Yenilik Gazetesi, 17 Temmuz 1948.........................................................
• Yenilik Gazetesi, 6 Şubat 1948.........................................................
• Yenilik Gazetesi, 20 Nisan 1949.........................................................
• Yenilik Gazetesi, 13 Ağustos 1943.........................................................
• Arşiv Belgeleri........................................................
• BCA, Fon: 030.18.1.2, Kutu: 10, Dosya: 22, Sıra: 4.........................................................
• BCA, Fon: 030.10.1.2, Kutu: 178, Dosya: 230, Sıra: 9.........................................................
• BCA, Fon: 030.10.0.0, Kutu: 177, Dosya: 223, Sıra: 17.........................................................
• BCA, Fon: 030.18.1.1, Kutu: 14, Dosya: 39, Sıra: 10.........................................................
• BCA, Fon: 30.18.1.2, Kutu: 55, Dosya: 45, Sıra: 13.........................................................
• BCA, Fon: 030.18.1.2, Kutu: 92, Dosya: 92, Sıra: 1.........................................................
• BCA, Fon: 30. 18. 1. 1, Kutu: 24, Dosya: 29, Sıra: 15.........................................................
• BCA, Fon: 030.18.1.2, Kutu: 107, Dosya: 106, Sıra: 17.........................................................
• BCA, Fon: 490.01.0.0, Kutu: 5, Dosya: 26, Sıra: 22.........................................................