Artuklu Türkmenleri’nin Sikkelerinde Mitolojik Bir Yaratık: “Çift Başlı Kartal”

Yıl 2013, Sayı: 3, 137 - 158, 01.01.2013

Ramazan Uykur

Öz

In Anatolia Seljuk works where human and animal figures are depicted, are seen as sometimes realistic and sometimes talisman-like, evil eye-like and astrology-like which have symbolic meanings. The variety of symbols are affected by, Asian culture environmental effects, Turkish ancient religion, Islamic beliefs and ancient traditions. The double headed eagle symbolises protection, luck and brightness. The eagle symbolises God’s strength and power. It was believed an eagles wing movements prompts Spring and Autumn. It is understood by eagle cult customs that ancient Turks believed this bird symbolised the Sun and Sky Gods. Illustrations of a ‘tree of life’ together with an eagle is believed to mean the Shamana has risen to the heavens together with birds or it’s the Shamana itself. Artukid Turkomans use double headed eagles on many types of materials/accessories. On this basis, just like they believe it to symbolise protection and strength, Artuqid rulers recognise this as a personal coat of arms adopted by the state.

Anahtar Kelimeler

Artuqid Turkomans, Artukid coins, double headed eagle

Artuklu Türkmenleri’nin Sikkelerinde Mitolojik Bir Yaratık: “Çift Başlı Kartal”

Öz

Anadolu Selçuklu eserlerinde takip edebildiğimiz insan ve hayvan figürleri, bazen gerçekçi fakat çoğu kez tılsım, nazarlık, astrolojik gibi sembolik anlamlarda kullanılmıştır. Oldukça zengin çeşitliliğe sahip olan bu sembolik imgeler dünyasına, Asya kültür çevrelerinin etkisi, Türklerin eski dini, İslam inançları yanında, yerel antik gelenekler gibi farklı etkenlerin katkıları söz konusudur. Çift başlı kartalın koruyucu unsur yanında kuvvet ve talih sembolü ile aydınlık gibi anlamlar taşıdığı kabul edilmektedir. Kartal Tanrı’nın gücü ve erkinin sembolü idi. İlk bahar ve güz mevsimlerinin kartalın kanat hareketleri neticesinde meydana geldiğine inanılırdı. Kartal kültüyle ilgili geleneklerden anlaşıldığına göre antik Türk düşüncesinde bu kuş Güneş ve Gök Tanrı’nın sembolü sayılmıştı. Hayat ağacı tasvirleri ile birlikte görülen kartallar ise, hayat ağacı yoluyla göğün üstüne çıkan şamana eşlik eden kuşlar veya şamanın kendisi olarak düşünülmekteydi. Artuklu Türkmenleri, çift başlı kartal figürlerini farklı malzemelerde sıklıkla kullanmışlardır. Bu düşüncenin temelinde, onun koruyucu ve kuvvet sembolü olduğuna inandıkları gibi Artuklu Melikleri’nin bunu şahsi bir devlet arması olarak benimsediği de anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Artuklu Türkmenleri, Artuklu sikkeleri, çift başlı kartal

Kaynakça

• Artuk 1970 Artuk, İ.,-C., Artuk, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Teşhirdeki İslami Sikkeler Katalogu, I-II Cilt, MEB, İstanbul.
• Artuk 1993 Artuk, İ.,-C., Artuk, Artukoğulları Sikkeleri, Sümer Kitabevi, Alemdar Ofset, İstanbul.
• Çaycı 2002 Çaycı, A., Anadolu Selçuklu Sanatı’nda Gezegen ve Burç Tasvirleri, KBY, Ankara.
• Çoruhlu 2006 Çoruhlu, Y., Türk Mitolojisinin Anahatları, 2. baskı, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• Erginsoy 1978 Erginsoy, Ü., İslam Maden Sanatının Gelişmesi, KBY, İstanbul.
• Esin 2001 Esin, E., Türk Kozmolojisine Giriş, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• Esin 2004 Esin, E., Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• İnan 2006 İnan, A., Tarihte ve Bugün Şamanizm, 6. baskı, TTK, Ankara.
• İnan 1998 İnan. A., Makaleler ve İncelemeler, I. Cilt, 3. baskı, TTK, Ankara.
• İsmâil Galib 1311 İsmâil Galib, Müze-i Hümayun, Meskûkât-ı İslamiyye Kısmından
• Meskûkât-ı Türkmaniye Katalogu, Beni Artuk, Beni Zengi, Füruu Atabekiye, Mülûk-i Eyûbiye Meyafârikin, Mihran Matbaası, Kostantiniye.
• Köprülü 1993 Köprülü, F., “Artukoğulları”, İA, I. Cilt, İstanbul, s. 617-625.
• Otto-Dorn 1978-79 Otto-Dorn, K., “Figural Stone Reliefs on Seljuk Sacred Architecture in Anatolia”, Kunst des Orients, Sayı XII, Jahrgana, s. 119.
• Öney 1993 Öney, G., “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Avcı Kuşlar, Tek ve Çift Başlı Kartal”, 2. baskı, Malazgirt Armağanı, TTK, Ankara, s. 139-173.
• Öney 1989 Öney, G., “Anadolu’da Selçuk Geleneğinde Kuşlu, Çift Başlı Kartallı, Şahinli ve Arslanlı Mezar Taşları”, Vakıflar Dergisi, Sayı VIII, s. 283- 301.
• Ögel, 2006 Ögel, B.; Türk Mitolojisi, II. Cilt, 3. baskı, TTK, Ankara.
• Poole t.y. Poole, S.L., Coins of the Urtukî Turkumâns (Foes Of The Crusaders), Reprinted Published by Charles H. McSorley Closter, New York.
• Poole 1877 Poole, S.L., Catalogue of Oriental Coins in the Biritish Museum, The Coins of the Turkuman Houses of Seljook, Urtuk, Zengee, Vol. III, Classes X-XIV, Printed by Order of the Trustees, Forni Editore, London.
• Sikkeler 2009 Sikkeler ne Anlatır? Ortaçağ Anadolu Sikkelerinde Simgeler ve Çokkültürlülük, ed. E. Topraktepe, YKY, İstanbul.
• Spengler 1992 Spengler, W., F.,-W., G., Sayles, Turkoman Figural Bronze Coins and Their Iconography, Vol. I, The Artuqids, Lodi, Clio’s Cabinet, Wisconsin.
• Şeşen 1997 Şeşen, R., “Haçlı Seferleri Sırasında Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin
• Siyasî ve Sosyal Durumu, Haçlılarla Yapılan Mücadeleye Katkısı”, Uluslararası Haçlı Seferleri Sempozyumu, İstanbul, s. 33-44.
• Väth 1987 Väth, G., Die Geschichte der Artuqidischen Fürstentümer in Syrien und der Ğazīra’l-Furātīya (496-812/1002-1409), Berlin.