Artemis Tapınağı ve Altın Sardes’in Kraliçeleri

Yıl 2020, Sayı: X, 9 - 33, 20.05.2020

Fikret Yegül

Öz

Sardes’deki Artemis Tapınağı’nın yapımına I. Seleukos Nikator’a MÖ 281’de Anadolu’yu kazandıran Koroupedion savaşının hemen ardından başlandığını sanıyoruz. Politik ve ekonomik görüşler, Ionia’nın dev arkaik tapınaklarından esinlenen bu görkemli projeyi ancak kuvvetli ve istikrarlı bir yönetimin üstlenebileceğini varsayar. Seleukos’un zaferinden birkaç ay sonra öldürülmesiyle Sardes, yeni kral I. Antiokhos ve kraliçesi Stratonike’nin mekan tuttukları bir Seleukos batı başkenti olmuştu. Ayrıca, Didyma’da bulunan ve MÖ üçüncü yüzyıl ortalarına tarihlenen bir yazıta göre Sardes Artemis Kutsal Alanı, Seleukos krallık arşivlerinin saklandığı bir merkez olduğu için burada aynı tarihlerde tapınak yapılmış olmalıydı. Stratonike, Sardes’de yirmi yedi yıl yaşadı ve MÖ 253’de öldü. Stratoniuke, II. Demetrius’un kızı, Antigonus Monophthalmus’un torunu ve güzelliğiyle ün yapmış bir Makedonya prensesiydi. MÖ 300 civarında hanedanlar arası bir yakınlaşmayla, I. Seleukos Nikator’la evlendi. Ancak, kralın oğlu Antiokhos genç Stratonike’ye tutulunca, karasevdalı oğlu üvey annesi ile evlenebilsin diye Seleukos MÖ 294’de Stratonike’yi boşadı. Asırlar boyu sanatkâr ve yazarlara ilham kaynağı olan Stratonike’nin bu değişik evliliğinin şüphesiz pratik ve politik yönleri de vardı. Stratonike’yi yaşamı boyunca kült ve dini vakıfl ara cömert bağışlarda bulunan, tapınak yapan, becerikli ve akıllı bir “kuzeyli kadın” olarak tanıyoruz. Onun kültürler ve hanedanlar arasında kurduğu köprüleri düşünerek, yaşadığı kent olan Sardes’in Artemisionu ile de yakın ilişkiler kurması beklenir. Ayrıca, Sardes’de Artemis’e sunduğu olağanüstü ‘top’ şeklindeki adak üzerindeki bağış yazıtını o ana kadar tapınaksız olan Sardes kutsal alanını bir tapınakla taçlandırma kararlılığının bir göstergesi olarak yorumlayabiliriz. Stratonike’den iki nesil önce Sardes başka bir güçlü ve soylu Makedonyalı kadın olan, II. Philippos’un kızı, Büyük İskender’in kızkardeşi Kraliçe II. Kleopatra’ya da kapılarını açmıştı. Kleopatra yarı-sürgün olarak Sardes’de on iki yıl yaşadı; onun kuvvet ve nüfuzundan korkan, Antigonus Monophthalmnus tarafından öldürüldü. Sardes’de sarayının bahçelerinde gezinirken, Stratonike bu kuzeyli hanedanın bir parçası olarak bahtsız hısmının acı kaderini hatırlamış olmalıdır. Seleukosların ancak mermer cellasını bitirebildikleri Sardes Artemis Tapınağı MÖ üçüncü yüzyıl ortalarında kullanılıyordu. Bundan üç asır sonra Sardes’e Hadrianus tarafından ikinci neokoros ayrıcalığı bahşedilince, tapınağın bir pseudodipteros olarak yeniden yapılandığını biliyoruz. Bu şekliyle de bitirilemeyen Sardes pseudodipterosu, Anadolu’nun Hermogenes pseudodipteros tip ve tasarımlarının dışında ve sıradışı bir mimari sergiliyordu. Cella ortadan bir duvarla ikiye bölünerek, Artemis’e küçük batı tarafı verilmişti; imparatorluk kültü ve dev kült heykelleri de yeni doğu cellası’na yerleşmişlerdi. Her ne kadar elimizde kesin bir kanıt olmasa da, Sardes Artemis Tapınağı’nın gerçekleşmesine işaret eden kuvvetli tarihi ve kültürel verilere ve ikinci derecede kanıtlara dayanarak, tapınağın yapıcı ve yaratıcı ilham
kaynağının Sardes’in kraliçesi Stratonike olduğuna inanıyoruz.

Anahtar Kelimeler

Sardes Artemis Tapınağı, Stratonike, Seleukoslar, Hellenistik Kraliçeler, Artemis ve Kybele.

Kaynakça

• Almagor 2016 Almagor, E., “Seleukid Love and Power: Stratonike I”, Seleukid Royal
• Women. Creation, Representation and Distortion of Hellenistic Queenship in the Seleukid Empire (ed. Altay Coşkun ve Alex Mc Auley), Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 67-86.