Unsurî-i Belhî ve Mes‘ûd-i Sa‘d-i Selmân Divanlarında Türkistan

Yıl 2025, Sayı: Özel Sayı, 197 - 212, 31.10.2025

Mahmut Caduk

https://doi.org/10.47702/sema.2025.56

Öz

Mensur tarihî metinler kadar, başta kaside olmak üzere çeşitli nazım türlerini ihtiva eden divanlar da yazıldıkları dönem itibariyle pek çok konunun nasıl algılandığına dair tarihsel veriler barındırmaktadır. Gazneli Devleti saray şairleri de memduhlarını övmek amacıyla yazmış oldukları şiirlerde pek çok sosyal, siyasal, kültürel mazmundan istifade etmişlerdir. Gazneli Devleti’nin sarayda himaye gören şairlerinden XI. yüzyılda yaşamış Unsurî-i Belhî ile XI-XII. yüzyıllarda yaşamış Mes‘ûd-i Sa‘d-i Selmân, divan sahibi şairlerdendir. Her iki şair de şiirlerinde dönemin edebî anlayışına uygun olarak devlet adamlarını övmüşlerdir. Şiirlerinde Türkistan ve şehirlerini de anan söz konusu şairlerin, bu coğrafyaya ve halkına yönelik tasvir ve göndermeleri, bizlere o dönem anlayışında Türkistan’ın ve şehirlerinin nasıl algılandığını gösterir. Bunun yanı sıra bu şairler, şiirlerinde zaman zaman Türk kavramına da yer vermişlerdir. Onların Türk kavramına yükledikleri anlam, Türkistan’a ve onun şehirlerine yüklenen anlamlarla bazı paralellikler, hatta özdeşlikler taşır. Bu bağlamda çalışmamızda, Unsurî-i Belhî ile Mes‘ûd-i Sa‘d-i Selmân’ın divanlarında yer alan Türkistan ve şehirlerine dair beyitler tespit edilecek; bu beyitler üzerinden önce bir coğrafya olarak Türkistan’ın, ardından bir kimlik olarak Türklüğün nasıl algılandığı ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Gazneliler , Türkistan , Türk , Unsurî-i Belhî , Mes'ûd-i Sa'd-i Selmân

Turkistan in the Divans of Unsurī Balkhi and Mas‘ūd Sa‘d Salmān

Öz

Just like prose historical texts, the divans which primarily include qasidas and various other poetic forms also contain historical data on how many issues were perceived during the period in which they were written. The court poets of the Ghaznavid Empire, in their efforts to praise their patrons, made use of many social, political, and cultural motifs in their poetry. Among the poets who were patronized by the Ghaznavid court are Unsurī Balkhi, who lived in the 11th century, and Masʿūd Saʿd Salmān, who lived across the 11th and 12th centuries. Both poets, in accordance with the literary norms of their time, praised statesmen in their poetry. These poets, who also mention Turkistan and its cities in their poems, provide us with insights into how Turkistan and its cities were perceived during that era through their descriptions and references. Furthermore, these poets occasionally refer to the concept of 'Turk' in their works. The meaning they attribute to the term 'Turk' shows certain parallels and even identifications with the meanings attributed to Turkistan and its cities. In this context, our study will identify the couplets concerning Turkistan and its cities in the divans of Unsurī Balkhi and Masʿūd Saʿd Salmān, and through these couplets, we will first reveal how Turkistan was perceived as a geographical space, and then how Turkishness was understood as an identity.

Anahtar Kelimeler

Ghaznavids , Turkistan , Turks , Unsurī Balkhi , Mas‘ūd Sa‘d Salmān

Kaynakça

• Atalay, Mehmet. “Unsurî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/162-163. İstanbul: TDV Yayınları. 2012.
• Bosworth, Clifford Edmund. Doğuşundan Günümüze İslam Devletleri. trc. Hande Canlı. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2005.
• Çakan, Vâris. Orta Asya Türk Tarihinin Kaynakları. Ankara: Nobel Yayınları, 2022.
• Gulâmhuseyn Yûsufî, Ferruhî-i Sîstânî Bahsî der Şerh-i Ahvâl ve Rûzgâr ve Şi‘r-i Û. Tahrân: İntişârât-ı İlmî, 1370hş.
• Hunkan, Ömer Soner. “Gazneliler Devleti Tarihi Kaynakları”. Çetin Altan (ed.), Ortaçağ Türk Tarihi Ana Kaynakları. İstanbul: Kriter Yayınları, 2008.
• Hunkan, Ömer Soner. Türk Hakanlığı (Karahanlılar). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2011.
• Karaismailoğlu, Adnan. Klasik Dönem Türk Şiiri İncelemeleri. Ankara: Akçağ Yayınları, 2001.
• Kurtuluş, Rıza. “Mesʾûd-i Saʿd-i Selmân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/352-353. Ankara: TDV Yayınları. 2004.
• Mahcub, Muhammed Ca‘fer. Sebk-i Horâsânî der Şi‘r-i Fârsî. İntişârât-ı Firdevs, y.y., t.y.
• Merçil, Erdoğan. “Gazneliler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/480-484. İstanbul: TDV Yayınları. 1996.
• Merçil, Erdoğan. Afganistan ve Hindistân’da Bir Türk Devleti Gazneliler. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2014.
• Mes‘ûd-i Sa‘d-i Selmân. Dîvân-i Mes‘ûd-i Sa‘d-i Selmân. Tashih: Reşîd Yâsmî. Tahran: Çâphâne-i Pîrûz, 1339hş.
• Muhtar, Cemal, “Antere”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, III, İstanbul, 1991, 237.
• Onay, Ahmet Talat. Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar. Haz. Cemal Kurnaz. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Özaydın, Abdulkerim. “Karahanlılar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/412-414. İstanbul. TDV Yayınları. 2001.
• Özbayraktar, Aykut. “Hârezm’in Gazneliler Tarafından İşgali ve Me’mûnî Devleti’nin Yıkılışı”. Külliye, Türkiye Cumhuriyeti'nin 100. Yılı Özel Sayısı, s. 296-314.
• Sedghi, Naser - Tarifci, Sinan. “Emîr Muizzî-yi Nîşâbûrî’nin Dîvân’ında Büyük Selçuklular Devri Devlet ve Toplum Hayatına İlişkin Bazı Tespitler”. Tarih İncelemeleri Dergisi 38/2 (Aralık 2023), 689-718.
• Şeşen, Ramazan. İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2001.
• Taşağıl, Ahmet. “Türkistan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/, 556-560. İstanbul: TDV Yayınları. 2001.
• Unsurî-i Belhî. Dîvân-i Unsurî-i Belhî. Tashih: Muhammed Debîr-i Siyâkî. Tahran: İntişârât-i Kitâbhâne-i Senâî, 1363hş.