TÜRK HAKANLIĞI (KARAHANLI)’DA HAN SÜSİ: EVLATLIK ORDUSUNDAN KOMİTELER ve TEGİNLERE HAKANLIK GULAMLARI ve HAKAN OĞULLARI

Yıl 2017, Sayı: 2, 121 - 173, 27.12.2017

Ömer Soner Hunkan

Öz

Türk Hakanlığı (766-1212)
ordusu iki ana sınıftan oluşmaktadır. Bunlardan ilki “han süsi” yani hakan
ordusudur. Diğeri ise “kara kamag süsi” denilen halk ordusudur.  Bu makalenin konusu olan “han süsi”, gulâm
sınıfına mensup hakanın muhafızları ve has askerleri ile merkezî otoriteye
hiyerarşik basamaklar ile bağlı hakanın oğulları ve diğer akrabalarından
müteşekkildir. Türk Hakanlığı hem yerleşik hem de bozkırlı kültürü temsil eden
bir Türk devlettir. Dolayısı ile askeri kaynağı, hem bozkırlı komitelerden hem
de yerleşik unsurun “evlatlık ordusu” ve “tegin”lerinden beslenmektedir. Türk
Hakanlığı’nın İslâm dairesine girmesinden sonra ise bu askeri kavramların
yerini “gulâm” ve “ben-i hakan” yani hakan oğulları tabirinin aldığı
görülmektedir. Bu kapsamda ele alınan makalede hakanlığın han süsi, İslâm
öncesi ve İslâmi dönemler gözetilerek detaylı bir şekilde irdelenmektedir. 

Anahtar Kelimeler

Karahanlı Ordusu, Gulam, Tegin, Evlatlık Ordusu

Khan Süsi in the Turkish Khanate (Qarakhanids)

Öz

The Turkish Khanate
(Qarakhanids) army consists of two main classes. The first is “Khan susi”. So
it's the king's army. The other is the people's army (that is,
kara kamag susi). The "Khan susi", which are the
subject of this article, are the khan's palace guards and special forces.
In
addition, the sons of the khan are another part of this military force. The
Turkish Khanate is a Turkish state that represents both established and steppe
culture. For this reason, the military source consists of both “adoption army
(evlatlık ordusu)” and tegins. After the Turkish khanate entered Islam, the
names "gulam" and "ben-i khan" are being used instead of
these military concepts. In this article, these
concepts are examined in detail in the pre-Islamic and Islamic periods.

Anahtar Kelimeler

Qarakhanids, Qarakhanids Army, Gulam, Tigin, Adoption Army

Kaynakça

• AKBULUT, Dursun Ali. Arap Fütuhatına Kadar Mâverâünnehr ve Horasân’da Türkler M.Ö. II-M.S. VII y.y., (AÜFEF Basılmamış Doktora Tezi) Erzurum, 1984. ALPTEKİN, Cahit. Sha-T’o Türkleri Siyasi ve Kültürel Tarihi, İstanbul, 2008. ALYILMAZ, Cengiz. “Karı Çor Tigin Yazıtı”, Uluslararası Türkçe Eğitim Kültür Dergisi, Sayı: 2/2, 2013, s.12, 22-23. AVFÎ, Muhammed. Cevâmiü’l-Hikâyât ve Levâmiü’r-Rivâyât, (Nşr. V. Barthold), Turkestan, I, Petersburg, 1898. AVFÎ, Muhammed. Tezkiretü Lübâbi’l-Elbâb, (Nşr. M. Abbâsî), I-II, Tahran, Kitâb-ı Furûşî Fahr Râzî, 1361. AYOLON, David. “Memlûk Devletinde Kölelik”, (Terc.: Samira Kortantamer), L’Esclavage Mamelouk, Oriantal Notes and Studies, No, 1. Kudüs, 1951: 211-247; AYOLON, David. Memlük Ordusunun Yapısı Üzerine Araştırmalar, I-II-III, (Çev: Abdullah Mesut AĞIR), TTK, Ankara, 2015 BARTHOLD, V. V. Moğol İstilasına Kadar Türkistan, (H. D. Yıldız), Ankara, TTK Yayınları, 1990. BAYKUZU, Tilla Deniz. An Lu Shan İsyanı ve Büyük Yen Devleti, Konya, 2013. BECKWITH, Christopher I. İpek Yolu İmparatorlukları, (çev. Kürşat Yıdırım), Ankara, 2011. BEYHAKÎ, Ebu’l-Fazl Muhammed. Târîh-i Beyhakî, (Nşr. A. E. Feyyâz), Meşhed, İntişârât-ı Dânişgâh-ı Firdevsî, 1977. BEYHAKÎ, Ebu’l-Fazl Muhammed. Târîhü’l-Beyhakî (Arp. Trc. Y. Haşşâb ve S. Neşet), Beyrut, Dârü’l-Nehdati’l-Arabiyye, 1982. BİRAN, Michal. The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History Between China and The Islamic World, Cambridge, 2005. BÎRÛNÎ, Ebû Reyhân. Tahkîku Mâ li’l-Hind, Beyrut, 1958. BUNDÂRÎ, Ebu’l-Feth. İrak ve Horasan Selçukluları Tarihi, (Trc. K. Burslan), İstanbul, TTK Yayınları, 1943. CAFEROĞLU, Ahmet. “Türk Tarihinde ‘Nöker’ ve ‘Nöker-zâdeler’ Müessesesi”, TT Kongresi, IV, Ankara, 1952, s.251-261. CHAVANNES, Edouard. Notes Additionnelles Sur Les Tou-Kiue (Turcs) Occidentaux, Petersbourg, 1900, Année 742. Documents Sur Les Tou-Kiue (Turcs) Occidentaux, Petersbourg, 1900. CLAUSON, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish, London, 1972. CURFÂDEKÂNÎ, Ebu’ş-Şeref Nâsıh. Tercüme-i Târîh-i Yemînî, (Nşr. C. Şiâr), Tahran, İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, 1374. CÜVEYNÎ, Ata Melik. Târîh-i Cihân Güşâ, (Trc. M. Öztürk), Ankara, KB Yayınları,1998. CÜZCÂNÎ, Minhâc Sirâc. Tabakât-ı Nâsırî, (Nşr. Abdü’l-Hay Habîbî), I-II, Tahran, Dünyâ-yı Kitâb,1363. DANKOFF, Robert. Qarakhanid Literature and The Beginings of Turca-İslamica Culture, Central asian Monuments, (Ed. Hasan B. Paksoy), İstanbul, 1992, s.73-80. DEMİRCİ, Ümit Özgür. Uygur Metinlerinde Yılan”, Turkish Studies, Volume 9/3 Winter 2014, s.544. DİLÂÇAR, A. Kutadgu Bilig İncelemesi, Ankara, 2003. DONUK, A. Eski Türk Devletlerinde İdârî-Askerî Unvan ve Terimler, İstanbul, TDA Yayınları, 1988. EKER, Süer. “Sü ve Sü ile Yapılan Tarihî Askerî Terimler Üzerine Disiplinlerarası Bir İnceleme”, Türkbilig, 2006/12:104-133. EKER, Süer. “Subay, Astsubay; Er, Erat / Erbaş Terimleri Üzerine”, Türk Dili, Sayı: 658. ERGİN, M. Orhun Abideleri, İstanbul, Boğaziçi Yayınları,1991 ESİN, Emel. “Türk Sanat Tarihinde Karahanlı Devrinin mevkii”, VI. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1961: 100-131. ESİN, Emel. “Orduğ (Başlangıçtan Selçuklulara Kadar Türk Hakan Şehri)”, DTCF, Tarih Araştırmaları Dergisi, Sa., 10, 1968, s.135. FEDEROV M. ve L. ILISCH, “Qarakhanid Gold Coins of the 11th Century AD”, YN, VIII, Yarmouk,1417 / 1996: 25-36. FEDEROV M. “Notes on the Qarâkhânids and Their Coinage”, Supplement to ONS Newsletter, 165, 2000, s. 42 GENÇ, Reşat. Karahanlı Devlet Teşkilatı, İstanbul, KB Yayınları, 1981. GENÇ, Reşat. Kaşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, Ankara, TKAE, 1997. GERDÎZÎ, Ebû Saîd Abdü’l-Hay. Târîh-i Gerdîzî, (Nşr. Abdü’l-Hay Habîbî), Tahran, Dünyâ-yı Kitâb, 1363. GÖKSU, Erkan. Türkiye Selçuklularında Ordu, Ankara, 2010. GOLDEN, Peter. “Qarakhanids”, (Ed. J: K: Strayer), Dictionery of the Middle Ages, X, New York, 1980, 230-231. GÖMEÇ, Saadettin. “Terhin Yazıtı’nın Tarihi Açıdan Değerlendirilmesi”, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, sa. 28, Ankara, 1997: 71-84. GÖMEÇ, Saadettin Yağmur. “Kara Unvanı ve Karahanlıların Menşei Üzerine”, History Studies, 2/2, Samsun, 2010. GÖMEÇ, Saadettin Yağmur. “Çingizli Devletinin Büyümesinde Rol Oynayan Türklerden Çelme ve Subutay”, Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları Volume 2/2 Spring 2007, s.230-238. GÖMEÇ, Saadettin Yağmur. “Türk Kültüründe ‘Keşik” Kelimesi, Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, Ankara, 2004, s119-123; GÖMEÇ, Saadettin Yağmur. “Kök Türkçe Yazılı Belgelerde Yer Alan Unvanlar”, Erdem, 12/36, Ankara 2002, s.2. GÖMEÇ, Saadettin Yağmur, Türk Tarihinden İzler, I-II, Ankara, 2014. GROUSSET, René. Bozkır İmparatorluğu, İstanbul, 1993. GÜNAL, Zerrin. “Nöker”, DİA, C.33, İstanbul, 2007, s.216-217. HÂCİB, Yûsuf Has. Kutadgu Bilig, (Trc. R. R. Arat), Ankara, TDK Yayınları, 1991. HÂCİB, Yûsuf Has. Kutadgu Bilig, I, Metin, (Nşr. R. R. Arat), Ankara, TDK, 1999. HUNKAN, Ömer Soner. İpek Yolunun Muhafızları Steplerden Kentlere Türk Hakanlığı (Karahanlılar) Ordusu, İstanbul, 2015. HUNKAN, Ömer Soner. Türk Hakanlığı Karahanlılar, İstanbul, 2011. İBNÜ’L-ESÎR, El-Kâmil fi’t-Târîh Tercümesi, (Ed. M. Tulum), I-XII, İstanbul, Bahar Yayınları, (ofset), 1991. İBNÜ’L-ESÎR, El-Kâmil fi’t-Târîh, (Neşr: A. El-Kâdî), IX, Beyrut, 1995 İNAYET, Alimcan. “Doğrudan ve Dolaylı olarak Çinceye Türkçeden Geçen Kelimeler Üzerine, Türk Dünyası İncelemeleri, C.VI, Sayı: 1, 2006, s.94. İnşâ, (Nşr. V. Barthold), Turkestan, I, Petersburg, 1898. İZGİ, Özkan. Uygurların Siyasi ve Kültürel Tarihi (Uygur Vesikalarına Göre), Ankara, 1987. KAFESOĞLU, İbrahim. Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-618 / 1092-1221), Ankara, TTK Yayınları, 1992. KARŞÎ, Cemal. Mülhakâtü’s-Surâh, (Nşr. V. Barthold), Turkestan, I, Petersburg, 1898. KÂŞGARÎ, Mahmûd. Divânü Lügâti’t-Türk, (Trc. B. Atalay), I-IV, Ankara, TDK Yayınları, 1992. KÂŞGARÎ, Mahmûd. Divânü Lügâti’t-Türk, Tıpkı Basım. KAYHAN, Hüseyin. Mengücük Gazi’nin Kimliği ve Mengücüklü Devletinin Kuruluşu Hakkında”, Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı: 7, 2012, s.109. KOÇNEV, B. D. “Svod Nadpisey na Karahanidskih Monetah: Antroponimy i Titulatura (Çast 1)” vostoçnoe İstoriçeskoe İstoriçnikovedenne i Spetsialnie Distsipliny Vıpusk 4, Moskova, 1995: 201-278. KOÇNEV, B. D. “Svod Nadpisey na Karahanidskih Monetah: Antroponimy i Titulatura (Çast 2)” vostoçnoe İstoriçeskoe İstoriçnikovedenne i Spetsialnie Distsipliny Vıpusk 5, Moskova, 1997: 245-314. KOÇNEV, B. D. Karahanidskie Monety: İstoçnikovedçeskoe i İstoriçeskoe İssledovanie, Moskova, 1993. KONUKÇU, Enver. Kuşan ve Akhunlar Tarihi, Ankara, Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1973. KURT, Hasan. “Saîd b. Osman”, DİA, C.35, İstanbul, 2008, s.572-573. MENÎNÎ, Şeyh. eş-Şerhü’l-Yemînî el-Müsemmâ bi’l-Fethi’l-Vehbî alâ Târîhi Ebî Nasr el-Utbî, I –II, Kahire, 1286. MERÇİL, Erdoğan. “Şahne”, DİA, C.38, İstanbul, 2010, s.292; MERÇİL, Erdoğan. “Sipehsâlâr”, DİA, C.37, İstanbul, 2009, s. 259. MERÇİL, Erdoğan. Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara, TTK Yayınları, 1989. MERÇİL, Erdoğan. “Sebüktegin’in Pendnâmesi (Tanıtma, Farsça Metin ve Türkçe’ye Tercümesi), İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, C.V., Cüz.1-2, İstanbul, 1975, 228-229. MERÇİL, Erdoğan “Sipehsâlâr”, DİA, C.XXXVII, İstanbul, 2009, s. 259. Moğolların Gizli Tarihi, (Trc. A. Temir), Ankara, TTK Yayınları,1995 Mücmelü’t-Tevârîh Ve’l-Kısas, (Nşr. M. Ramazânî), Tahran, Dâr-ı Nede-i Kelâle-i Hâver, 1318. NERŞAHÎ, Ebû Bekr Muhammed. Târîh-i Buhârâ, ‘Tercüme-i Ebû Nasr el-Kubâvî ve Telhîs-i Muhammed b. Zufer’, (Nşr. M. Radavî), Tahran, İntişârât-ı Tûs, 1363. NERŞAHÎ, Ebû Bekr Muhammed. Târîhü Buhârâ, (Arp. Trc. E. A. Bedevî ve N. M. Et-Terâzî), Kâhire, Dârü’l-Meârif. NESEFÎ, Ebû Hafz Necmü’d-Dîn Ömer. el-Kand fî Zikri Ulemâi Semerkand, (Nşr. M. Fâryâbî), es-Suudiyye, Mektebetü’l-Kevser, 1991. NİZÂMÎ ARÛZÎ, Semerkandî. Çehâr Makâle (Erbaa Makâlât), (Frs. Nşr. ve Arp. Trc. Muhammed b. Tâvît), Rabât, Külliyetü’l-Âdâb ve’l-Ulûmu’l-İnsâniyye bi’r-Rabât, 1982. NİZÂMÜ’L-MÜLK, Siyâset-Nâme, (Hzr. M. A. Köymen), Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1982. ORKUN, H. N. Eski Türk Yazıtları, I-II, Ankara, TDK Yayınları,1994. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, III, İstanbul, 1993. ÖGEL, Bahaeddin. Türk Kültür Tarihine Giriş (Türklerde Ordu, Ordugâh ve Otağ), VII, Ankara, 1991. ÖGEL, Bahaeddin. Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, I, Ankara, 1981, s.214. ÖZDEMİR, M. Nadir. Abbâsîlerin İlk Dönemlerinde Kölelik (749-847), SÜSBE, (Basılmamış Doktora Tezi), Konya, 2004. ÖZÜNLÜ, Emine Erdoğan. “Osmanlı Devleti’nde Orta Asya Kökenli Askerî Unvanların Kullanımına Dair Bazı Tespitler”, International Journal of Central Asian Studies, C. 14, 2010, s.73-93. PAŞAOĞLU, Derya Derin. “Altın Orda ve Kırım Sahasında Bozkır Aristokrasisinin Güçlü Temsilcileri: Emir Bektemür ve Şirin Mirzalar”, AÜDTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt, 33, Sayı: 56, s.151. SE‘ÂLEBÎ, Ebû Mansûr. Yetîmetü’d-Dehr fî Mehâsini Ehli’l-Asr, I-IV, (Nşr. M. Muhyü’d-Dîn Abdü’l-Hamîd), Kâhire, Mektebetü’t-Ticâriyye el-Kübrâ, 1375 / 1956. SEM‘ÂNÎ, Ebi Sa‘d Abdü’l-Kerîm. El-Ensâb, (Nşr. M. E. Demec), I-XII, Beyrut, (VII: 1976), 1980-1984. SIBT İBNÜ’L-CEVZÎ, Miratü’z-Zamân fî Târîhi’l-Ayân, (Nşr. A. Sevim), Ankara, DTCF Yayınları, 1968. ŞEBÂNKÂREÎ, Muhammed b. Ali. Mecmau’l-Ensâb, (Nşr. M. H. Muhaddis), Tahran, İntişârât-ı Emîr-i Kebir, 1376. ŞEHREZÛRÎ, Şemsüddin. Nüzhetü’l-Ervâh, (Çev: Eşref Altaş), İstanbul, 2015, s.740, (Arapça Metinde s.741). TAŞAĞIL, Ahmet. “Karahıtaylar”, DİA, XXIV, İstanbul, 2001: 415-416. TAŞAĞIL, Ahmet. Gök-Türkler, Ankara, TTK Yayınları, 1995. TAŞAĞIL, Ahmet. “Sir Tarduşlar”, Journal of Turkic Civilasation Studies, No.1143-150, 2004. TEKİN, Şinasi. “Bilinen En Eski İslami Türkçe Metinler: Uygur Harfleriyle Yazılmış Karahanlılar Devrine Âit Tarla Satış Senetleri (473, 483 =1080, 1090)”, SAD, IV, Ankara 1975: 157-186. TEKİN, Talat. “Kuzey Moğolistan’da Yeni Bir Uygur Anıtı: Taryat (Terhin) Kitabesi”, Belleten, XLVI, sa. 184, Ankara, 1982: 795-838. TEKİN, Talat. Orhun Yazıtları, Ankara, 1988 TERZİ, Mustafa Zeki. “Gulâm”, DİA, C.14, s.178. TEZCAN Mehmet. Kuşanlar Tarihi (Yüeh-chih’lardan Kuşanlara), (Atatürk Ü. SBE, (Doktora Tezi), Erzurum, 1996. TOGAN, A. Z. V. Karahanlılar (840-1212) 1966-1967 Ders Notları, İSAM Ktp. TOGAN, A. Z. V. Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul, Enderun Kitabevi, 1981. TOGAN, Nazmiye. Peygamberin Zamanında Şarkî ve Garbî Türkistanı Ziyaret Eden Çinli Budist Rahibi Hüen – Çang’ın Bu Ülkelerin Siyasî ve Dinî Hayatına Ait Kayıtları, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, Cüz. 1-2, İstanbul, 1964, 31-33. TOMAR, Cengiz. “Ortaçağ İslam Dünyasında Askeri Kölelik Sistemi”, MÜSBE, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2006. TUNA, Osman Nedim. “Osmanlıcada Moğolca Ödünç Kelimeler I”, Türkiyat Mecmuası, C. XVII, İstanbul 1972, s.229-230. USER, Hatice Şirin. “Eski Türk Yazıtlarında Politik ve Askeri Terimlerden Örnekler”, Bilig, Sayı: 60, 2012, 263-264. USER, Hatice Şirin. “Byzantinoturcica’da Kayıtlı İslam Öncesi Türk Unvanları Hakkında Notlar”, XV. TT Kongresi, Ankara, 2010, s.609-610; USER, Hatice Şirin. “Eski Türkçede Bazı Unvanların Yapısı Üzerine”, Bilig, Sayı, 39, 2006, s.223-224; USER, Hatice Şirin. “Yenisey Yazıtlarının Okunma ve Anlamlandırılması Üzerine Yeni Öneriler –II-”, 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, Cilt, 2, Ankara, 2011, s.772. UYAR, Mustafa. İlhanlı Devletinin Askeri Teşkilatı, (Doktora Tezi), AÜSBE, Ankara, 2007. UYAR, Mustafa. Âdâb el-Harb ve el-Şecâʻa’ya Göre “Hisar ve Kuşatma Geleneği”, DTCF, tarih Araştırmaları Dergisi, sa.40, 2006, 215-224. UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapıkulu Ocakları, I, Ankara, 1988. UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Ankara, 1988. VEFÎK Paşa, Ahmed. Lehce-i Osmânî, (Hzr. Recep Toparlı), Ankara, 2000. VLADİMİRTSOV, B. Y. Moğolların İçtimaî Teşkilatı, Ankara, 1995. YAZICIZÂDE Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk, (Hzr. Abdullah Bakır), İstanbul, 2009. YILDIZ, Hakkı Dursun. İslâmiyet ve Türkler, İstanbul, 2000. WU HSİNG-TUNG, Beş Sülale Çağında Sha-t’o’ların Çin Toplumu’na Etkileri, (Doktora Tezi), Taipei, 1070.