Câmiu’t-Tevârîh Yazmalarındaki Hz. Muhammed Konulu Minyatürlerin Bizans Resim Sanatındaki Kökenleri

Yıl 2021, Sayı: 6, 21 - 43, 31.12.2021

Mustafa Çetinaslan Ali Can Özçelik

https://doi.org/10.47702/sema.2021.13

Öz

İlhanlı Hükümdarı Gazan Han’ın emriyle, vezir Reşîdüddîn Fazlullah-ı Hemedânî’nin gözetiminde hazırlanan Câmiu’t-Tevârîh, bilinen en eski ve görece en tarafsız dünya tarihidir. Günümüze ikisi Arapça, ikisi de Farsça olmak üzere dört nüshası ulaşan eser, 14. yüzyılın ilk yıllarında hazırlanmış ve resimlenmiştir. Çalışmaya konu olan Edinburgh Üniversitesi Kütüphanesi (Or. Ms. 20) ve Khalili Koleksiyonunda (MSS 727) yer alan Arapça nüshalarda, Hz. Muhammed’in hayatını konu alan çeşitli minyatürler de yer almaktadır. Çalışmanın amacı bu yazmalardaki “Hz. Muhammed’in Doğumu”, “Peygamberliğin Tebliğ Edilmesi/İlk Vahiy” ve “Beni Nadir Kabilesi Kuşatması” konulu minyatürlerin tarihi ve sanat özelliklerinin ortaya konulması ile bu minyatürlerin Hrıstiyan/Bizans sanatındaki kökenlerinin tespit edilmesidir. Öncelikle söz konusu sahneler tanımlanacak ardından tefsir, hadis ve tarihsel kaynaklar ışığında ikonografik ve ikonolojik çözümleme yöntemine göre sahnelerin oluşmasını sağlayan arka planın tespit edilmesine çalışılacaktır. Son olarak da Hrıstiyan/Bizans sanatındaki benzer örnekleriyle (Meryem ve İsa’nın doğumu, Meryem’e müjde ve İsa Peygamberin Kudüs’e girişi sahneleri) ikonografik ve üslup karşılaştırılmaları yapılacaktır. Kanonik ve Apokrif İnciller’den beslenen Hrıstiyan/Bizans sanatının derin ikonografik altyapısına dayanan zengin birikimi ile İslam tasvir sanatlarını kompozisyon ve figür alanlarında etkilediği açıktır. İslam sanatçısı henüz yeni olduğu ikonografik resim alanındaki eksiklerini bu alandaki birikimi bulunan din ve kültürlerden almış ve kendi üslubuna uygun olarak yorumlamıştır. Çalışmamız üç örnek resim üzerinden söz konusu etkileşiminin derinlik ve boyutlarını ortaya koymayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Câmiu’t-Tevârîh, İslam Sanatı, Hz. Muhammed, Minyatür, İkonografi

The Origins of The Miniatures on The Theme of the Prophet Muhammad in The Jami‘ al-Tawarikh Manuscripts in Byzantine Painting

Öz

Câmiu't-Tevârîh, which was prepared under the supervision of the vizier Reşîdüddîn Fazlullah-ı Hemedânî, by the order of the Ilkhanid Ruler Gazan Khan, is the oldest known, relatively reliable and impartial work in the history of the world. The manuscript, of which four copies exist today, two in Arabic and two in Persian, was prepared and illustrated in the first years of the 14th century. In the Arabic copies of the Edinburgh University Library (Or. Ms. 20) and the Khalili Collection (MSS 727), which are the subject of the study, there are various miniatures on the life of the Prophet Muhammad. The aim of the study is to reveal the historical and artistic features of the miniatures on the subject of “The Birth of the Prophet Muhammad”, “Declaration of Prophethood/The First Revelation”, “The Siege of Beni Nadir Tribe” and to determine the origins of these miniatures in Christian/Byzantine art. First of all, the scenes in question will be defined, and then, in the light of tafsir, hadith and historical sources, it will be tried to determine the background that allows the formation of the scenes according to the iconographic and iconological analysis method. Finally, iconographic and stylistic comparisons will be made with similar examples in Christian/Byzantine art (The birth of Virgin Mary and Christ, The Annunciation, Entry to Jerusalem). It is clear that the rich accumulation of Christian/Byzantine art, based on the deep iconographic infrastructure of the Canonical and Apocrypha Gospels, influenced the Islamic depiction arts in the fields of composition and figure. The Islamic artist has taken his deficiencies in the field of iconographic painting, which he is still new to, from the religions and cultures that have knowledge in this field and has interpreted it in accordance with his own style. Our study aims to reveal the depth and dimensions of the interaction in question through three sample pictures.

Anahtar Kelimeler

Jami‘ al-Tawarikh, Islamic Art, Muhammad, Miniature, Iconography

Kaynakça

• Adıgüzel, Osman. Hz. Peygamber’in Dedesi Abdülmuttalib ve Halalarının Hayatları. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Aga-Oglu, Mehmet. “Preliminary Notes on Some Persian Illustrated MSS. in the Topkapu Sarayi Müzesi: Part I”. Ars Islamica 1/2 (1934), 183-199.
• Allen, Terry. “Byzantine Sources for the Jāmi' al-tāwarīkh of Ra shīd Al-Dīn” Ars Orientalis 15 (1985), 121-136.
• Arletti, Rossella vd. “A study of glass tesserae from mosaics in the monasteries of Daphni and Hosios Loukas (Greece)”. Archaeometry 52/5 (2010), 796-815.
• Atiya, Aziz S. “The Monastery of St. Catherine and the Mount Sinai Expedition”. Proceedings of the American Philosophical Society 96/5 (1952), 578-586. https://www.jstor.org/stable/3143659
• Blair, Sheila. “Illustrating History: Rashid al-Din and his Compendium of Chronicles”. Iranian Studies 50/6 (02 Kasım 2017), 819-842. https://doi.org/10.1080/00210862.2016.1268376
• Bozkurt, Nebi - Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Medine”. TDV İslam Ansiklopedisi. 305-311. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Brubaker, Leslie. “Politics, Patronage, and Art in Ninth-Century Byzantium: The ‘Homilies’ of Gregory of Nazianzus in Paris (B. N. gr. 510)”. Dumbarton Oaks Papers 39/ (1985), 1-13. https://doi.org/10.2307/1291513
• Brubaker, Leslie. “The Virgin at Daphni”. The Reception of the Virgin in Byzantium: Marian Narratives in Texts and Images. ed. Mary B. Cunningham - Thomas Arentzen. 120-148. Cambridge: Cambridge University Press, 2019. https://doi.org/10.1017/9781108696791.006
• Cammarota, A. vd. “The Benedictine Basilica of S. Angelo in Formis (Southern Italy): A therapy without diagnosis?” Geotechnical Engineering for the Preservation of Monuments and Historic Sites, 225.
• Canverdi, Ayşegül. Kapadokya Bölgesi Gözelöz (Mavrucan) ve Ortaköy Mevkiindeki Kiliselerin Duvar Resimlerindeki Sahnelerin İkonografisi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Coşkuner, Buket. 11. Yüzyılda Kapadokya Bölgesinde İsa’nın Doğumu ve İsa’nın Çarmıha Gerilme Sahneleri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Coşkuner, Buket. "İsa'nın Doğumu'nun Yazılı ve Görsel Kaynakları: Kapadokya Örnekleri". Arkeoloji ve Sanat 133 (2010), 101-114.
• Çam, Nusret. İslamda Sanat Sanatta İslam. Ankara, 2012.
• Çelik, Remziye. Reşîdüddin Fazlullah-ı Hemedânî ve Câmi’ut-Tevârîh. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Daniilia, Sister vd. “From Byzantine to post-Byzantine art: the painting technique of St Stephen’s wall paintings at Meteora, Greece”. Journal of Archaeological Science 35/9 (2008), 2474-2485.
• Dixon, Graham. “The Cappella of S. Maria in Trastevere (1605-45): An Archival Study”. Music & Letters 62/1 (1981), 30-40.
• Ebul Hasen Ali en-Nedvi. Son Peygamber Hz. Muhammed’in Hayatı. İstanbul, 1992.
• Eyice, Semavi. “Kariye Camii”. TDV İslam Ansiklopedisi. 24/495-498. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Fayda, Mustafa. “Abdümenâf b. Kusay”. TDV İslam Ansiklopedisi. 287-288. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Ghiasian, Mohamad Reza. “The Topkapı Manuscript of the Jāmiʿ al-Tawārikh (Hazine 1654) from Rashidiya to the Ottoman Court: A Preliminary Analysis”. Iranian Studies 51/3 (2018), 399-425. https://doi.org/10.1080/00210862.2018.1428085
• Gray, Basil. “An Unknown Fragment of the "Jāmi' al-tawārīkh" in the Asiatic Society of Bengal”. Ars Orientalis 1 (1954), 65-75.
• Gray, Basil. La Peinture Persane. Cenevre: Skira Flammarion, 1977.
• Günel, Fuat. “Hira”. TDV İslam Ansiklopedisi. 121-122. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Hamidullah, Muhammad. İslâm Peygamberi, Ankara, 2003.
• Harman, Ömer Faruk. “Buhtunnasr”. TDV İslam Ansiklopedisi. 380-381. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Hetherington, Paul. “The Mosaics of Pietro Cavallini in Santa Maria in Trastevere”. Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 33/ (1970), 84-106. https://doi.org/10.2307/750892
• İmam-ı Kastalâni. Gönül Nimetleri El-Mevahib-ül Ledûniyye. çev. Necip Fazıl Kısakürek, 1996.
• İnal, Güner. “Artistic Relationship Between The Far And The Near East As Reflected in The Miniatures Of The Jāmiʿ At-Tawārīḫ”. Kunst des Orients 10/1/2 (1975), 108-143. https://www.jstor.org/stable/20752459
• İnal, Güner. “Some Miniatures of the ‘Jāmi’ al-Tav Ārīkh’ in Istanbul, Topkapi Museum, Hazine Library No. 1654”. Ars Orientalis 5/ (1963), 163-175. https://www.jstor.org/stable/4629187
• İnal, Güner. Türk Minyatür Sanatı (Başlangıcından Osmanlılara Kadar). Ankara, 1976.
• Jahn, Karl. “Cihan Tarihçisi Olarak Reşidüddin”. İslam Tetkikleri Dergisi 3/ (1966), 227-236. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuislamtd/13995
• Jahn, Karl. “The still missing works of Rashīd al-Dīn”. Central Asiatic Journal, 113-122.
• Kazdhan, Alexander. “Vatopedi Monastery”. The Oxford Dictonary of Byzantium. 2155, Oxford: Oxford University Press, 1991.
• Kitzinger, Ernst. “The Mosaics of the Cappella Palatina in Palermo: An Essay on the Choice and Arrangement of Subjects”. The Art Bulletin 31/4 (1949), 269-292. https://doi.org/10.2307/3047256
• Koç, Turan. İslâm Estetiği. Ankara: İSAM Yayınları, 2018.
• Koçyiğit, Fazilet, “Tağar (St. Theodore) Kilisesi Duvar Resimleri”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/26 (2009), 35-59.
• Koçyiğit, Talat. “Abdullah b. Übey b. Selûl”. TDV İslam Ansiklopedisi. 139-140. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Köksal, Mustafa Asım. İslâm Tarihi Hz. Muhammed (As.) ve İslâmiyet, İstanbul: Şamil Yayınevi, 1981.
• Maguire, Henry, “Kariye Camii Sanatında Retorik ve Gerçeklik”, çev. İnci Türkoğlu, Kariye Camii Yeniden - The Kariye Camii Reconsidered, ed. Holger A. Clein v.d. 37-69. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2011.
• Michaelis, Wilhelm. Die Apokryphen Schriften zum Neuen Testament. Bremen, 1958.
• Ousterhout, Robert G. Visualizing Community, Art, Material Culture and Settlement in Byzantine Cappadocia. Washington: Sheridan Books, 2017.
• Önkal, Ahmet. “Akabe Biatları”. TDV İslam Ansiklopedisi. 211. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Bir İlhânlı Şehir Modeli: Rab-I Reşîdî’de Meslekler, Görevliler ve Ücretler”. Osmanlı Öncesi İle Osmanlıı ve Cumhuriyet Dönemlerinde Esnaf ve Ekonomi Semineri, 105-127.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Reşîdüddin Fazlullâh-ı Hemedânî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 35/19-21. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Tarih”. TDV İslam Ansiklopedisi. 54-58. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Özkuyumcu, Nadir. “Nâdir”. TDV İslam Ansiklopedisi. 275-276. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Panofsky, Erwin. İkonoloji Araştırmalar. çev. Orhan Düz. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2012.
• Pantazis, GEORGE - Papathanassiou, MARIA. “On the date of the Katholikon of Daphni monastery. A new approach based on its orientation”. Mediterranean Archaeology and Archaeometry 5/1 (2005), 63-72.
• Pekak, M. Sacit - Durmuş, GÜR. “İsa’nın doğumu”. Sanat Tarihi Dergisi 24/2 (2015), 175-226.
• Raşîd Al-Dîn Fazlallâh. Câmi’ Al-Tavârîh. (Haz. Ahmed Ateş), Ankara: TTK, 1999.
• Sach, Hannelore vd. Christliche İkonographie in Stichworten. Leipzig: Koehler & Amelang, 1988.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem. Diğer İnciller (Apokrif İnciller). İstanbul: Fakülte Kitabevi, 2009.
• Serdar Dinçer, Pınar. “Erken Bizans Dönemi Resimli Dini El Yazmaları”. Art-Sanat 19 (2019), 385-420.
• Smith, Earl Baldwin. Early Christian Iconography and A School of Ivory Carves in Provence. Princeton, 1918.
• Süleyman Çelebi. Mevlid (Vesiletü’n-Necat). (Haz. Faruk Timurtaş), İstanbul, 1980.
• Süleyman Çelebi. Mevlid (Vesiletü’n-Necat). (Çev. Necla Pekolcay), İstanbul, 1992.
• Şeşen, Ramazan. “Câmiu’t-Tevârîh”. TDV İslam Ansiklopedisi. 132-134. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Topaloğlu, Bekir. “Âmine”. TDV İslam Ansiklopedisi. 170-174. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Tükel, Uşun - Yüzgüller Arsal, Serap. Sözden İmgeye Batı Sanatında İkonografi. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2014.
• Wilber, Donald N. - Minovi, Mojtaba. “Notes On The Rab’-ı-Rashidi”. Bulletin of the American Institute for Iranian Art and Archaeology 5/3 (1938), 246-254.
• Yörük, Özge. Bizans Sanatında Doğum Sahnelerinin İkonografik Çözümlenmesi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.