Orta Çağ İslam Dünyasında Buz Ticareti

Yıl 2021, Sayı: 6, 111 - 125, 31.12.2021

Ahmed Aldahrouj Halil İbrahim Gökbörü

https://doi.org/10.47702/sema.2021.18

Öz

Yakın zamanlara kadar İslam dünyasının Ön Asya’daki kimi ülkelerinde kar yağışı, bir zorluk olmaktan ziyade bir imkân olarak değerlendirilmiştir. Zira kışın yağan kar, depolanarak buza dönüştürülmüş ve yazın da sıcak bölgelere taşınarak soğutma amaçlı kullanılmıştır. Bu şartlarda sıcak yörelerde buzlu soğuk su içme imkânının ne kadar değerli bir fırsat olduğu anlaşılabilir. Dolayısıyla sıcak İslam ülkelerinde değerli bir mücevher kadar ilgi gören buzun bir ticaret metaına dönüşmesi ve onun ilginç serüveninin hikâyesi bazı tarih kitaplarına yansımıştır. Orta Çağ İslam dünyasında gerçekleşen bu buz ticaret ve taşımacılığına dair kaynaklarda ilgi çekici kayıtlar yer almaktadır. Bu kayıtlara bakıldığında, özellikle Suriye, Lübnan ve Irak’ın dağlık yörelerinden temin edilen kar yığınlarının yaz başlarında buza dönüştürülmesi, özel olarak paketlenerek değerli bir kargo halinde başta Hicaz ve Mısır’a sevk edilmesi, nihayet buzun satıldığı merkezlerde kullanım biçimleri dikkat çekiyor. Bunlar arasında buzun, kavurucu sıcaklar altında yüzlerce kilometrelik yollardan geçişi sırasında nasıl olup da bozulmadan yerine ulaştığı; hangi rota ve yolların takip edildiği; taşıma işlemi sırasında ne gibi noktalara dikkat edildiği hususları merak konusudur. Dolayısıyla bu makalede bu konular ve genel olarak buzun Orta Çağ İslam dünyasındaki serüveni, bazı Arapça kaynaklar göz önüne alınarak incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Orta Çağ, Buz Ticareti, İslam Dünyası, Kar, Buz

Ice Trade in the Medieval Islamic World

Öz

Until not long ago, snowfall in some countries of the Islamic world in Western Asia was considered an opportunity rather than a difficulty. Because the snow that fell in the winter was turned into ice by storing it and using it for cooling purposes by while transporting it to hot districts in the summer. Under these conditions, it is understandable how important in hot regions the opportunity to drink ice water is in hot regions. Therefore, it reflected in some history books ice story which turned to a commercial commodity and exciting adventure that no less famous for a precious jewel in the hot Islamic countries. There are interesting records in the sources about the ice trade and transport that took place in the medieval Islamic world. Looking at these documents, it is drawing our attention that the snow masses obtained from the mountainous regions of Syria, Lebanon, and Iraq were turned into ice at the beginning of summer, and they were specially packaged and shipped as valuable goods to the Hejaz and Egypt, and finally, the way they were used in snow sales centers. These include how the ice arrived intact during its passage through hundreds of kilometers of roads under scorching heat; which routes and roads are followed; it is a matter of curiosity about what points are taken into consideration during the transportation process. Therefore, this article on these topics and the overall adventure of ice in the medieval Islamic world will be analyzed from some Arabic sources.

Anahtar Kelimeler

Medieval, Ice Trade, Islamic World, Snow, Ice

Kaynakça

• Askerî, Ebû Hilâl Hasan b. Abdullah b. Sehl. el-Evail, Thk. Muhammed es-Seyid el-Vakil. Tanta: Dârü'l-Beşîr li’s-Sekâfe ve'l-Ulûmi'l-İslâmiyye, 1408/1987.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ el-Hanefi, 855/1451, İkdü'l-Cüman fî Tarihi Ehli'z-Zaman: Asru Selatini'l-Memalik, Thk. Muhammed Muhammed Emin, Matbaatu Dârü’l-Kütüb ve'l- Vasâik el-Kavmiyye- Kahire, 1431/2010.
• Bedri, Ebü'l-Beka Takıyyüddin Ebu Bekr b. Abdullah b. Muhammed, 894/1489, Nüzhetü'l-Enam fî Mehasini'ş-Şam, Dârü'r-Raidi'l-Arabi, Beyrut, 1400/1980.
• Cezeri, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. İbrâhim b. Ebî Bekr, 739/1338, Târîhu Havadisü’z-Zaman ve Enba’ühu ve Vefayatü’l-Ekabir ve’l-A‘ayan min Ebna’ihi = Tarihü’l-Cezeri, Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmüri, el-Mektebetü'l-Asriyye, Beyrut, 1998.
• Cum’a, Ali Muhammed. el- Mekâyîl ve'l-Mevâzin eş-Şer'yye. Kahire: el-Kudüs li'l-ilân ve'n-Neşir ve't-Tesvîk, 2001.
• Ebû Hilâl el-Askerî, 400/1009’dan sonra, el-Evâ’il, Thk. Muhammed es-Seyid el-Vakil, Dârü'l-Beşîr lis-Sekâfe ve'l-Ulûmi'l-İslâmiyye, Tanta, 1987.
• Ebü’l-Fidâ, İmâdüddîn İsmâîl b. Alî b. Mahmûd el-Eyyûbî. Takvîmü’l-Büldân. Paris: Dâr et-Tıbaati’s-Sultaniyye, 1255/1840.
• el-Makrîzî, Ebü'l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdülkadir. İttiʿâẓü’l-Hunefâʾ bi-Aḫbâri’l-Eʾimmeti’l-Fâṭımiyyîn el-Hulefâ. Thk. Muhammed Hilmi Muhammed Ahmed. II. Baskı. II. Cilt. Kahire: el-Meclisü’l-Ala li’ş-Şuuni’l-İslamiyye, 1416/1996.
• el-Mevsuatü'l-Arabiyyeti'l-‘Alemiyye. II. Baskı. VIII. Cilt. Riyad: Müessesetü’l-Ameli’l-Mevsua, 1999/1419.
• es-Safedi, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. A‘yanü’l-Asr ve A‘vanü’n-Nasr. Thk. Ali Ebû Zeyd, Mahmûd Salim Muhammed, Nebil Ebû Amse ve Muhammed Mev’ud. IV. Baskı. Dımaşk: Dârü’l-Fikr; Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Muasır, 1418/1998.
• Feyyumi, Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Hamevi. el-Misbahü'l-Münir fî Ġaribi'ş-Şerhi'l-Kebir li'r-Rafii. Thk. Adbülazîm eş-Şinâvî. II. Baskı. I. Cilt. Kahire: Dârü’l-Ma’rif, tz.
• Firuzabadi, Ebü’t-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed Firuzabadi. Kamusü’l-Muhit. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1416/1996.
• Ġazûlî, Ali b. Abdüllah el-Ġazûlî el-Bahâ'î ed-Dımaşkî. Metâli'ü'l-Büdür ve Menâzilü's-Sürûr. II. Cilt. Kahire: Mattbaatu İdâratü'l-Vatan, 1299/1882.
• Harbi, Ebû İshak İbrâhim b. İshak b. Beşir el-Baḡdadi. el-Menâsik ve Emâkinü Tariki'l-Hac ve Me‘alimü'l-Cezire. Thk. Hamed Casir. Riyad: Dârü'l-Yemame, 1389/1969.
• Hatîb el-Baḡdadi, Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali b. Sabit. Târîhu Baḡdad ev Medîneti’s-Selâm. Thk. Beşşâr Evvâd Me'rûf. XVI. Cilt. Beyrut: Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, 1422/2002.
• Himyerî, Ebu Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Abdullah. er-Ravzu'l-Mi'tar fî Haberi'l-Aktar. Thk. İhsan Abbas. II. Baskı. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1404/1984.
• Hinz, Walther. İslam’da Ölçü Sistemleri. (Türkçe’ye) çev. Acar Sevim. İstanbul: Marmara Üni. Yay., 1410/1990.
• Hinz, Walther. el-Mekayil ve'l-Evzanü'l-İslâmiyye ve Ma Yuadiluha fi'n-Nizam. (Arapça’ya) çev. Kamil Cemil Aseli. Amman: el-Câmiatü'l-Ürdüniyye, 1390/1970.
• İbn Abdülhak el-Baḡdadi, Safiyyüddin Abdülmü'min b. Abdülhak. Merasidü'l-Ittıla' ala Esmai'l-Emkine ve'l-Bika': Yakut el-Hamavi’nin Mu‘cemü’l-Büldan adlı eserinin muhtasarı. Thk. Ali Muhammed Bicavi. I. II. III. Cilt. Beyrut: Dâr’l-Cîl, 1412/1992.
• İbn Fazlullah el-Ömeri, Ebü'l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Yahyâ. et-Ta'rif bi'l-Mustalahi'ş-Şerif, Thk. Muhammed Hüseyin Şemseddin. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1408/1988.
• İbn Hurdazbih, Ebü’l-Kāsım Ubeydullāh b. Abdillâh b. Hurdâzbih. el-Mesâlik ve’l-Memalik, Leiden: Matbaatü Brill, 1306/1889.
• İbn Şâhîn, Ḡarsüddîn Halîl b. Şâhîn ez-Zâhirî. Zübdetü Keşfü'l-Memâlik ve Beyânü't-Türük ve'l-Mesâlik. Thk. Paul Rhya. Kahire: Dârü'l-Arab lilbüstânî, 1408/1988.
• İbn Taḡrîberdî, Cemâlüddîn Yüsuf b. Taḡrîberdî el-Atâbekî el-Yeşbugavî. en-Nücîmü'z-Zâhire fî Mülüki Mısr ve'l-Kahire. IV. VI. Cilt. Kahire: Dârü'l-Kütüb, Vizaretü's-Sekâfe ve'l-İrşadü'l-Kavmî, tz.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. İnbâü’l-Ḡumr bi-Ebnâi’l-Umr fi't-Târih. Thk. Hasan Habeşî. IV. Cilt. Kahire: Vazâratü'l-Avkâf, Lecnetü İhyâi et-Türâs el-İslâmi, 1418/1998.
• İbn Hallikan, Ebü'l-Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed. Vefeyatü'l-A'yan ve Enbau Ebnai'z-Zaman. Thk. İhsan Abbas, III. V. Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1398/1978.
• İbn Kesir, Ebü'l-Fidâ İmadüddin İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihaye. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. XIV. XVII. Cilt. Kahire: Hecr li't-Tıbaa ve'n-Neşr, 1418/1998.
• İbn Rüste, Ebu Ali Ahmed b. Ömer b. Rüste. Kitabu’l-A'laku'n-Nefise. Leiden: E.J. Brill, 1309/1892.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî b. Sînâ. el-Kanun fi't-Tıb. Thk. Muhammed Emîn ed-Dınâvî. I. II. Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1419/1999.
• İbn Şeddâd, Ebü'l-Mehasin Bahaeddin Yusuf b. Rafi' b. Temim. en-Nevâdirü's-Sultaniyye ve'l-Mehasinü'l-Yusufiyye = Siretu Selahuddin. Thk. Cemaleddin eş-Şeyyal. II. Baskı. Kahire: Mektebetü'l-Hâncî, 1414/1994.
• İbnü'd-Devâdârî, Seyfüddîn Ebû Bekr b. Abdillâh b. Aybek ed-Devâdârî. Kenzü'd-Dürer ve Câmiü'l-Ḡurer/ ed-Dürrü'l-Fâhir fî Sîreti'l-Meliki'z-Nâsır. Thk. Hans Robert Roemer. IX. Cilt. Kahire: el-Me'had el-Elamânî lil Âsâr, 1379/1960.
• İbnü'l-Cevzi, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Baḡdâdî. el-Muntazam fî Tarihi'l-Müluk ve'l-Ümem. Thk. Muhammed Abdülkadir Ahmed Ata, Mustafa Abdülkadir Ata. XIII. Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü'l-Esir, Ebü'l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. el-Kamil fi't-Tarih. Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmüri, V. VI. VIII. Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kitâb el-Arabî, 1433/2012.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Kalkaşendî. Subhü’l-A‘şa fî Sınaati’l-inşa. XIV. Cilt. Kahire: Darü'l-Kütübi'l-Mısriyye, 1340/1922.
• Kâsimî, Muhammed Saîd; Kâsimî, Cemâleddîn ve Azım, Halil. Kamûs es-Sinâ'atü'ş-Şâmiyye. Thk. Zâfir el-Kâsimî. Dımaşk, Dâr Tlâs, 1408/1988.
• Kudame b. Cafer, Ebü'l-Ferec el-Baḡdadi. Kitâbü'l-Harac ve Sınaatü'l-Kitâbe. Thk. Muhammed Hüseyin ez-Zebidî. Bağdat: Dâr er-Raşîd lin-Neşir, 1401/1981.
• Kürd Ali, Muhammed. Hıtatü'ş-Şam. IV. Cilt. Dımaşk: Matbaatu et-Terakkî, 1344/1926.
• Nâsır-ı Hüsrev, Ebû Muîn Nâsır b. Hüsrev b. Hâris el-Kubâdiyânî el-Mervezî. Sefernâme (Arapça’ya) Çev. Yahya el-Haşşâb. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’l-Kitâb, 1413/1993.
• Nâsır-ı Hüsrev, Ebû Muîn Nâsır b. Hüsrev b. Hâris el-Kubâdiyânî el-Mervezî. Sefernâme. (Türkçe’ye) çev. Abdülvehhab Tarzi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1994.
• Süleyman, Hicâzî abdülmün'im, ‘‘es-Selc ve's-Selâcûn fi Mısır ve Bilâdü'ş-Şâm fi el‘Asıri el-Memlûkî’’, Havliyyetü Siminâr et-Tarih el-İslâmî ve'l-Vasît, I/I, (1432/2011), 259-295.
• Taberi, Ebû Cafer İbn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid. Tarihü'l-Ümem ve'l-Müluk, Thk. Muhammed Ebu'l-Fadıl İbrahim. VIII. Cilt. Kahire: Darü'l-Ma'aref, tz.
• Yafii, Afifüddin Abdullah b. Es'ad b. Ali el-Yemani. Mir'atü'l-Cenan ve İbretü'l-Yakzan fî Ma'rifeti Havadisi'z-Zaman. Thk. Halil Mansur. II. Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1417/1997.
• Yakut el-Hamevi, Ebî Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Baḡdâdî er-Rûmî. Mu’cemü’l-Büldan. I. III. IV. V. Cilt. Beyrut: Dâr Sâdir, 1397/1977.
• Yücesoy, Hayrettin. ‘‘Mihne’’ Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. XXX/26-28. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Zebidi, Ebü'l-Feyz Murtaza Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. Tâcü'l ‘Arûs min Cevâhiri'l-Kâmûs. V. Cilt. Kuveyt: Dârü'l-Hideye, tz.
• Zehebi, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru A‘lâmi’n-nübelâ. Thk. Şuayb el-Arnaut; Salih es-Semer. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1402/1982.