A Literary Phrase on the Ottoman Bindings in the Seljuk Style: Shifā’ al-qulūb liqā’ al-maḥbūb

Yıl 2022, Sayı: 7, 100 - 116, 31.12.2022

Fatma Şeyma Boydak

https://doi.org/10.47702/sema.2022.25

Öz

Among the medieval Turkish-Islamic bindings, the bindings produced during the Seljuk and Principalities periods stand out in terms of various ornaments and Arabic phrases on them. In this period, the leather doublures cover of the bindings are decorated with rūmī, floral (hatāī) and geometric motifs. Various phrases placed inside geometric patterns are particularly striking. The subject of the article is the bindings in which the sentence “Shifā’ al-qulūb liqā’ al-maḥbūb” (The healing/well-being of the hearts depends on the coming-together of the lovers), which is one of these phrases. As a result of the examinations, three binding have been identified in which this sentence is included on the doublure cover. These are the bindings of the manuscripts with inventory number Suleymaniye ML Ayasofya: 2855, Suleymaniye ML Ayasofya: 3881 and BNF Persan: 1314. The inside cover pattern of the bindings consists of 5 different sheets, including 4 hexagons and 1 4-armed star. The sentence “Shifā’ al-qulūb liqā’ al-maḥbūb” is located in the hexagonal sheets in a reverse symmetrical ½ ratio. The bindings are dated to the end of the 14th century and the 15th century. It is possible to come across this phrase in various branches of Turkish art and architecture. This sentence has been included in literary publications with its various variations. The identified bindings are important in terms of showing the reflections of the Seljuk style on the early Ottoman period bindings with their ornamental features. Especially the Arabic phrase on the doublures cover is one of the important proofs of this reflection.

Anahtar Kelimeler

Islamic Arts, Seljuk Bookbinding Art, Shifā’ al-qulūb liqā’ al-maḥbūb, Ottoman Bindings, Doublure Cover

Selçuklu Üslûbundaki Osmanlı Ciltlerinde Edebî Bir İbare: Şifâu’l-Kulûb Likâu’l-Mahbûb

Öz

Orta çağ Türk-İslam ciltleri içerisinde Selçuklu ve Beylikler devrinde üretilen ciltler, çok çeşitli süslemeleri ve üzerlerinde yer alan Arapça ibareler bakımından öne çıkmaktadır. Bu dönemde ciltlerin deri kapak içleri; rûmî, bitkisel (hatâî) ve geometrik motiflerle tezyîn edilmiştir. Geometrik desenlerin pafta içlerine yerleştirilen çeşitli ibareler ise bilhassa dikkat çekmektedir. Makalenin konusu, bu ibarelerden biri olan “Şifâu’l-kulûb likâu’l-mahbûb” (Kalplerin şifası, sevgiliye kavuşmaktır) cümlesinin yer aldığı ciltlerdir. Yapılan incelemeler neticesinde kapak içinde bu ibarenin bulunduğu üç cilt tespit edilmiştir. Bunlar; Süleymaniye YEK Ayasofya: 2855, Süleymaniye YEK Ayasofya: 3881 ve BNF Persan: 1314 envanter numaralı yazma eserlerin ciltleridir. Ciltlerin kapak içi deseni 4 adet altıgen ve 1 adet 4 kollu yıldız olmak üzere 5 farklı paftadan oluşmaktadır. “Şifâu’l-kulûb likâu’l-mahbûb” cümlesi, altıgen paftaların içerisinde ½ oranında ters simetrik olarak yer almaktadır. Ciltler, 14. yüzyılın sonuna ve 15. yüzyıla tarihlendirilmiştir. İbareye Türk sanat ve mimarisinin çeşitli şubelerinde rastlamak mümkündür. Edebî eserlerde de çeşitli varyasyonlarıyla birlikte bu cümleye yer verilmiştir. Tespit edilen ciltler tezyînî özellikleriyle Selçuklu üslûbunun erken Osmanlı dönemi ciltlerinde yansımalarını göstermesi bakımından önem arz etmektedir. Bilhassa kapak içlerinde yer alan Arapça ibare bu yansımanın önemli delillerindendir.

Anahtar Kelimeler

İslam Sanatları, Selçuklu Cilt Sanatı, Şifâu’l-kulûb likâu’l-mahbûb, Osmanlı Ciltleri, Kapak içi

Kaynakça

• Ak, Murat. “Tablodaki Yazının Peşinde -Şifâü’l-Kulûb Likâü’l-Mahbûb-”, Mahalle Mektebi 9 (Ocak-Şubat 2013), 58-61
• Ak, Murat. “Fîhi Mâ Fîh’te Yer Alan Hikemî Bir Öğreti: Likâu’l-Halîl Şifâu’l-Alîl”. Marife 21/1 (Haziran 2021), 303-317. https://doi.org/10.33420/marife.905581
• Altın Yüzük. Yüzük, 10. Yüzyıl, U.S.A.:Antiques, Gold and Jewellery), No. Lot 204. https://www.antiquesroom.com/antiques/mamluk-22k-gold-ring-10th-century-islamic-with-calligraphy-al-suyuti/
• Arıtan, Ahmet Saim. Konya Dışındaki Müze ve Kütüphanelerde Bulunan Selçuklu ve Selçuklu Üslûbunu Taşıyan Cild Kapakları. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
• Arıtan, Ahmet Saim. “Anadolu Selçuklu Cild San’atı’nın Özellikleri”. I-II. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri. 185-187. Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi, 1993.
• Arıtan, Ahmet Saim. “Selçuklu Cildi’nin Osmanlı Cildi’ne Etkileri”. V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Araştırmaları Sempozyumu. haz. Sema Alpaslan. 1/29-40. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2001.
• Arıtan, Ahmet Saim. “Anadolu Selçuklu Cilt Sanatı”. Türkler Ansiklopedisi. ed. Hasan Celal Güzel vd. 7/933-943. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Aslan, Şebnem. “The Analysis of The Painting “Kaplumbağa Terbiyecisi: Tortoises Trainer” (1906-1907) of Osman Hamdi in Terms of Ottoman Leadership”. IIB International Refereed Academic Social
• Science Journal 16/5 (Ekim-Kasım-Aralık 2014), 115-137.
• Bakır Sürahi. Sürahi, 15. Yüzyıl, London: Bonhams, Islamic and Indian Art). No. Lot 62. https://www.bonhams.com/auctions/21722/lot/62/?category=list
• Bilgin, Orhan. “Ferâğ Kaydı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/354-355. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Bilgin, Orhan. “Yazma”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/369-373. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Boydak, Fatma Şeyma. “Fâtih Devri Cild Sanatı”. V. Türkiye Lisansüstü Çalışmaları Kongresi Bildiriler Kitabı. ed. Ümit Güneş vd. 3/223-236. İstanbul: İlmi Etüdler Derneği, 2016.
• Boydak, Fatma Şeyma. “Reflections of Seljuk Bookbinding Style on the 15th Century Ottoman Bindings (Examples of Çorum Hasan Pasha Manuscript Library”. Hitit İlahiyat Dergisi 20/1 (Haziran 2021), 233-262. https://doi.org/10.14395/hid.880211
• Boydak, Fatma Şeyma. “A Prayer Phrase on the Doublures Cover of the Principalities Period Turkish-Islamic Bindings: al-‘İzz al-dā’im wa’l-iqbāl”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/46 (Aralık 2022), 291-317. https://doi.org/10.17335/sa-kaifd.1166547
• Bursevî, İsmail Hakkı, Rûhu’l-Mesnevî. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1287 (1871).
• Çetinaslan, Mustafa. Mahfil-i Hümâyûn Osmanlı Camilerinde Hünkâr Mahfilleri. Konya: Aybil Yayınevi, 2015.
• Çulpan, Cevdet. Türk Taş Köprüleri Ortaçağdan Osmanlı Devri Sonuna Kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2002.
• Duran, Gülnur. “Serlevha”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/567-569. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Eldem, Edhem. “Ressamlar, Kaplumbağalar, Tarihçiler”. Toplumsal Tarih 185 (Mayıs 2009), 20-30.
• Eroğlu, Süleyman - Uluocak, Mustafa. “Mensur Bir Siyasetname Risalesi: Tuhfetü’l-vüzerâ”. Uluslararası İnsan ve Sanat Araştırmaları Dergisi 6/2 (Haziran 2021), 255-277. http://eoi.citefactor.org/10.11243/ijhar.06.02.017
• Eyice, Semavi. “Beyazıt II Köprüsü”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/50-51. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Gümüş Yüzük. Yüzük, 17. Yüzyıl, London: Bonhams, Islamic and Indian Art). No. Lot 208. https://www.bonhams.com/auctions/21723/lot/208/
• Gündüz, Filiz. “Osman Hamdi Bey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/468-469. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Haldane, Duncan. Islamic Bookbindings in the Victoria and Albert Museum. London: The World of Islam Festival Trust, 1983.
• Kaptan, Ömer. “Osman Hamdi Bey’in Tablolarında Yeşil Cami Yazıları”. Bursa’da Zaman Dergisi 22 (Nisan 2017), 19-23.
• Koçak, Rümeysa. Seyyidî’nin “Şifâ-i Kulûb” Adlı Eserinde Tasavvufun Tenkidi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020.
• Köroğlu, Nurgül Sucu– Tan, Mete. “Hacı Pîrî Efendi’nin İntihâb-ı Şerh-i Mesnevî Adlı Eserindeki Arapça İbarelerin Değerlendirilmesi”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi 8 (2022), 416-442. https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1144007
• Kut, Günay – Bayraktar, Nimet. Yazma Eserlerde Vakıf Mühürleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1. Basım, 1984.
• Maraşlı, Savaş. “Amasya II. Bayezid İl Halk Kütüphanesi’nde Bulunan 15. Yüzyıl Osmanlı Ciltlerinde Anadolu Selçuklu Cilt Geleneği Etkisi”. İstem 9 (Haziran 2007), 219-234.
• Özkafa, Fatih. “Türk Su Mimarisi Kitâbelerinde Hat Estetiği”. İstem 15 (Haziran 2010), 193-219.
• Polat, Turgay. “Yeni Belge ve Bulgular Işığında Sağman Keyhüsrev Bey Camii”. Art-Sanat 18 (Temmuz 2022), 341-363. https://doi.org/10.26650/artsanat.2022.18.1024964
• Raby, Julian - Tanındı, Zeren. Turkish Bookbinding in the 15th Century The Foundation of an Ottoman Court Style. London: Azimut Editions, 1993.
• Schick, İrvin Cemil. “The Content of Form Islamic Calligraphy between Text and Representation”. Sign and Design Script as Image in Cross-Cultural Perspective (300–1600 ce). ed. Brigitte Miriam Bedos-Rezak vd. 173-194. Washington D.C.: Dumbarton Oaks, 2016.
• Seçen, İslam. “Klasik Türk Cildinin Yapısal Unsurları ve Çeşitleri”. Türk Sanatının Yapı Taşları II. İstanbul: Bülent Ecevit Üniversitesi, 2017, 61-73.
• Suyûtî, İmam Celâleddîn Ebi’l Fazl Abdurrahman. Kitâbun fî Sıfati Sâhibi’z-Zevki’s-Selîm ve Meslûbi’z-Zevki’l-Leîm. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2. Basım, 1994.
• Tanındı, Zeren. “Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde Ortaçağ İslam Ciltleri”. Topkapı Sarayı Müzesi Yıllık 4. 102-149. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Müdürlüğü, 1990.
• Tüfekçioğlu, Abdülhamit. Erken Dönem Osmanlı Mimarîsinde Yazı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Tükel, Ayşıl. “Sağmandaki Çok Fonksiyonlu Salih Bey Camisi”. Vakıflar Dergisi 8 (1969), 229-241.
• Uslu, Fatma Serra. Bursa Yeşil Camii Çini Tezyinâtı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Zaimovic, Nerma. Şifâü’l-Kulûb ve Ziyâü’l-Kubûr (Metin ve Dil Özellikleri). İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.