Selçuklularda Adli Yapı ve Emir-i Dad’ın Konumu

Yıl 2023, Sayı: 8, 40 - 57, 31.12.2023

Ahmet Akman

https://doi.org/10.47702/sema.2023.30

Öz

Selçuklu adlî yapısı, kendisinden önceki İslâm devletlerinin belli ölçüde devamı niteliğinde kabul edilebilir. Kâdılar, şer’î yargının uygulayıcıları olarak sivil davalarda önemli bir konumda ve yargı sisteminin en temel kaynağı olan medreselerde İslâm hukukuna dair bilgileri alarak yetişmektedirler. Selçuklularda, dönemine göre değişmekle beraber maddi hukuk olarak Hanefi ve Şafiî fıkhı ağırlık kazanmıştır. Bu dönemde şer’î hukuk yanında örfî hukuk da yine ondan meşruiyetini almak suretiyle kendisine önemli bir alan bulmuştur. Türk devlet geleneğinden izler de taşıyan örfî hukukun uygulayıcıları olan mezâlim mahkemeleri, özellikle kamu hukukunu ilgilendiren alanlarda başta bizzat sultanların adalet dağıttıkları yerler olmuşlardır. Vezirlerin yanı sıra hukuk ve adaletin icrasında Emîr-i dâd olarak isimlendirilen yüksek düzeyli görevliler de bu mahkemelerde sultan adına adaletin uygulayıcısı olmuşlardır. Emîr-i dâd Selçuklu adliye yapısında özellikle örfî hukuk alanında oldukça merkezi bir yerde durmaktadır. Önemli ve etkin bir konumda, vezirler üzerinde dahi yargısal yetkilere sahip olarak, devlet ve toplum aleyhine işlenen suçların cezalandırılması hususunda görev üstlenmişlerdir. Bu tür önemli ihtilaf ve davaların hallinde oynadıkları roller, kendilerini bu merkezi konumda bulmalarını sağlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Adalet, Selçuklu, Kâdı, Dîvân-ı mezâlim, Emîr-i dâd

Destekleyen Kurum

Yoktur

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Judicial Structure and the Position of Amir-i Dad in Seljuk

Öz

The legal structure of the Seljuk can be regarded as a continuation of the previous Islamic states to a certain extent. The qadis, as practitioners of the shari'a judgment, occupy an important position in civil cases and are trained in Islamic law in madrasahs, which are the most basic source of the judicial system. In the Seljuks, Hanafi and Shafi'i fiqh has come to the fore as substantive law, although it changed according to the period. In the Seljuks, Hanafi and Shafi'i fiqh has come to the fore as substantive law, although it changed according to the period. In this period, besides the Shari'a law, the customary law also found the opportunity to apply by taking its legitimacy from it. The Maẓalim courts, which are practitioners of customary law, which also carry traces of the Turkish state tradition, have been places where the sultans themselves dispensed justice, especially in the fields of public law. In addition to the viziers, high-level officials called Amīr dād in the execution of law also became the implementers of justice on behalf of the sultan in these courts. Amīr dād occupies a very central place in the Seljuk courthouse, especially in the field of customary law. In an important and effective position, they took on the task of punishing the crimes against the state and society by having judicial powers even over the viziers. Their role in resolving such important disputes and litigation has enabled them to find themselves in this position.

Anahtar Kelimeler

Justice, Seljuk, Qadi, Diwan-ı mezalim, Amir dâd

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Ahmed b. Mahmud. Selçuknâme, haz. Erdoğan Merçil, İstanbul: Tercüman, 1977.
• Akdağ, Mustafa. Türkiye’nin İktisadi ve İctimai Tarihi. İstanbul: Tekin, 3. Basım, 1979.
• Akgündüz, Ahmed. “Osmanlı Hukukunda Şer’î Hukuk-Örfî Hukuk İkilemi ve Yasama Organının Yetkileri”. İslami Araştırmalar Dergisi 12/2 (1999), 117-121.
• Aksarâyî, Kerîmüddin Mahmud. Selçukî Devletleri Tarihi (Aksaraylı Kerîmeddin Mahmud’un Müsamerat-al- Ahyar adlı Farsça Tarihinin Tercümesi). çev. M. Nuri Genç Osman, önsöz ve notlar Feridun Nafiz Uzluk. Ankara: 1943.
• Akyılmaz, Gül. “Selçuklu Adliye Teşkilatı ve Osmanlı Hukuk Sistemi Üzerindeki Etkileri”. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Prof. Dr. Halil Cin'e Selçuk Üniversitesinde 10. Hizmet Yılı Armağanı. 1995, 23-41.
• Akyüz, Vecdi. İslam Hukukunda Yüksek Yargı ve Denetim Divan-ı Mezâlim. İstanbul: İFAV, 1995.
• Alptekin, Coşkun. “Büyük Selçuklular". Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi. İstanbul: Çağ Yayınları, 1992.
• Altan, Ahmet Atilla. Selçuklularda Adliye Teşkilâtı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Ansay, Sabri Şakir. Hukuk Tarihinde İslâm Hukuku. Ankara: Turhan Kitabevi, 2. Bası, 2002.
• Arık, Fedâ Şâmil. “Türkiye Selçuklu Devleti’nde Mezâlim Dîvânı”. Kafalı Armağanı. Ankara 2002, 235-252.
• Atar, Fahrettin. İslâm Yargılama Hukukunun Esasları. İstanbul: İFAV, İkinci baskı, 2017.
• Atar, Fahrettin. İslâm Adliye Teşkilâtı Ortaya Çıkışı ve İşleyişi. Ankara: DİB, 5. Baskı, 2020.
• Atçeken, Zeki - Bedirhan, Yaşar. Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi. Konya: Eğitim Kitabevi, 2004.
• Avcı, Casim. “Nâib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/311-312. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Aydın, Mehmet Âkif. Osmanlı Devleti’nde Hukuk ve Adalet. İstanbul: Klasik, 2. Baskı, 2017.
• Aydın, Mehmet Âkif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta, 16. Baskı, 2019.
• Aydın, Melikşah. “Tanzimat Döneminde Şahitlerin Tezkiyesi ve Buna Yönelik Eleştiriler”, Necmettin Erbakan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 4/1 (2021), 206-217.
• Aykaç, Mehmet. Abbâsi Devleti’nin ilk Dönemi İdarî Teşkilatında Dîvânlar (132-232 / 750/847). Ankara: TTK, 1997.
• Bağdâdî, Hatib. Târîhu Bağdâd. thk. Mustafa Abdulkadir Ata. Beyrut: Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, 1997.
• Bardakçı, Veli Vehbi. “Osmanlı Devleti Öncesi Vezirlik”, Necmettin Erbakan Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü Dergisi İstem 16/32 (2018), 301-315.
• Barthold, Wilhelm - Köprülü, Mehmed Fuad. İslâm Medeniyeti Tarihi, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 6. Basım, 1984.
• Bayındır, Abdülaziz. İslâm Muhâkeme Hukûku. İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınları, İkinci Baskı, 2015.
• Baykara, Tuncer. Türkiye Selçukluları Devrinde Konya. Konya: 2. Baskı, 1998.
• Berki, Ali Himmet. İslâmda Kaza Hüküm ve Hâkimlik ve Tevabii. Ankara: 1962.
• Berki, Ali Himmet. Hukuk Tarihinden İslâm Hukuku. Ankara:1955.
• Cahen, Claude. Osmanlılardan Önce Anadoluda Türkler, çev. Yıldız Moran. İstanbul: E Yayınları, 1979.
• Cin, Halil - Akgündüz, Ahmed. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2017.
• Çetin, Kenan. Selçuklu Medeniyeti Tarihi. İzmir: Yitik Hazine Yayınları, 2011.
• Coşkun, İbrahim. “Eş’arî Kelamının Selçuklu/Nizamiye ve Osmanlı Medreselerine Girişi ve Kimi Eş’arî Yorumların Toplumdaki Yansımaları”, Necmettin Erbakan Üniversitesi Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 5/5(2020), 1-24.
• Ekinci, Ekrem Buğra. İslâm Hukuk Tarihi, İstanbul: Arı Sanat Yayınevi, 2006.
• Ersan, Mustafa - Alican, Mustafa. Büyük Selçuklular. İstanbul: Timaş Yayınları, 4. Baskı. 2020.
• Furat, Ahmet Hamdi. “Kâdılkudâtlık Müessesesinin Oluşumu ve İlk Kâdılkudâtlar”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2008), 103-121.
• Gordlevski, Vladimir. Anadolu Selçuklu Devleti. çev. Azer Yaran. Ankara: Onur Yayınları, İkinci Baskı, 2018.
• Göl, Yavuz Selim. “Abbasiler Döneminde Kâdı’l-Kudâtlık”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (2018), 11-59.
• Göl, Yavuz Selim. Abbâsîler Döneminde Kâdı’l-Kudâtlık. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Gölpınarlı, Abdülbâkıy. Tarih Boyunca İslam Mezhepleri ve Şîîlik. İstanbul: Der Yayınları, 1987.
• Hitti, Philip Khuri. Siyâsî ve Kültürel İslâm Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1980.
• İbn Bibi. el-Evamirü’l-Ala’iyye fi’l-Umuri’l-Ala’iyye Selçuknâme. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1996.
• İbnü’l-Esîr. İslâm Tarihi el-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi. çev. Abdülkerim Özaydın. İstanbul: Bahar Yayınları, 1991.
• İnalcık, Halil. Osmanlı Tarihinde İslâmiyet ve Devlet. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
• İnalcık, Halil. Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet. İstanbul: Eren Yayıncılık, 2. Basım, 2005.
• İpşirli, Mehmet. “Kazaskerlik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 25/140-143. İstanbul: TDV Yayınları, 2022.
• İpşirli, Mehmet. “Nâib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/312-313. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• İpşirli, Mehmet. “Osmanlı Devletinde Kazaskerlik (XVII. yüzyıla kadar)”. Belleten 61/232, 597-700. Ankara: 1997.
• Kafesoğlu, İbrahim. “Selçuklular”. İslam Ansiklopedisi. 10/353-416. İstanbul: MEB, 1966.
• Kafesoğlu, İbrahim, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu. İstanbul: 1953.
• Kafesoğlu, İbrahim. Büyük Selçuklu İmparatorluğu. Türk Dünyası El Kitabı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1976.
• Kafesoğlu, İbrahim. Sultan Melikşah. İstanbul:1973.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayını, 17. Basım, 1998.
• Kara, Seyfullah. Selçukluların Dini Serüveni. İstanbul: Şema Yayınları, 2006.
• Karadaş, Cağfer. “Selçukluların Din Politikası”. Necmettin Erbakan Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü Dergisi İstem. 1/2 (2003), 95-108.
• Khadduri, Majid and Liebesny, Herbert. (ed.). Law in The Middle East. Volume 1. Washington: The Middle East Institute, 1955.
• Kılınç, Ahmet - Öztürk, Merve Nur. “Osmanlı Yargılama Hukukunda Şuhûdü’l Hâlin Statü ve Mesleklerinin Tahlili”, Necmettin Erbakan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 4/1 (2021), 185-205.
• Koca, Salim. “Selçuklular’da Teşkilat ve Kültür”. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri. Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi, 1993.
• Koca, Salim. Sultan I. İzzeddin Keykâvus (1211-1220). Ankara: TTK, 1997.
• Köprülü, Mehmet Fuad. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu. Ankara: TTK, 4. Baskı, 1991.
• Köprülü, Mehmet Fuad. “Vakıf müessesesinin hukuki mahiyeti ve tarihi tekâmülü”. Vakıflar Dergisi 2/1-35. Ankara: 1942.
• Köprülü, Mehmet Fuad. “Anadolu Selçukluları Tarihi'nin Yerli Kaynakları”. Belleten 7/27, 379-521. Ankara: 1943.
• Köprülü, Mehmet Fuad. Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2. Basım, 1986.
• Köprülü, Mehmet Fuad. İslam ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2. Baskı, 2005.
• Köymen, Mehmet Altay. "Alp Arslan Zamanı Selçuklu Askeri Teşkilatı". Tarih Araştırmaları Dergisi. 5/8 (1967), 1- 73.
• Köymen, Mehmet Altay. “Selçuklu Devri Türk Tarihi Araştırmaları II”. Tarih Araştırmaları Dergisi 2/2 (1964), 303- 380.
• Köymen, Mehmet Altay. “Sencer”. İslam Ansiklopedisi. 10/486-493. İstanbul: MEB, 1964.
• Köymen, Mehmet Altay. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi Alp Arslan ve Zamanı. Ankara: TTK, 1992.
• Köymen, Mehmet Altay. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi Kuruluş Devri. Ankara: TTK, 3. Baskı, 2000.
• Köymen, Mehmet Altay. Tuğrul Bey ve Zamanı. İstanbul: 1976.
• Köymen, Mehmet Altay. “Selçuklu Devri Türk Tarihi Aştırmaları II, Selçuklu Devri. Devlet Teşkilâtına Dâir Yazılmış Bir Eser Münasebetiyle”. TAD 2/2-3. Ankara üniversitesi Basımevi. 304-380. Ankara: 1964.
• Köymen. Mehmet Altay. “Alp Arslan Zamanı Kültür Müesseseleri I Üniversiteler”. Selçuklu Araştırmaları Dergisi 4 (1975), 75-124.
• Kucur, Sadi Süleyman. “Nizâmülmülk’ün Siyâset-Nâme’sine Selçuklu Devlet Teşkilatı Açısından Bir Bakış: Emîr-i Hares ve Emîr-i Dâd Örneği”. Türklük Araştırmaları Dergisi 12 (2002), 41-72.
• Lambton, Ann Katharine Swynford. “Atabetü’l-Ketebe’ye Göre Sancar İmparatorluğunun Yönetimi”, çev. Nejat Kaymaz. Belleten 37/147, 365-394. Ankara: TTK, 1973.
• Mardin, Ebül’ulâ. “Kadı”, İslam Ansiklopedisi. 6/42-46. İstanbul: MEB, 1977.
• Mâverdi, Ebû’l-Hasen. el-Ahkâmü’s-Sultâniyye. çev. Ali Şafak. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1976.
• Menekşe, Ömer. “Selçuklular’da Kanunlaştırma Hareketleri ve Bir Hukuk Kodu Olarak el-Mesâ‘ilü’l- Melikşâhiyye fi’l-Kavâ‘idi’ş-Şer’iyye”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 35 (2020), 565-598.
• Mercan, İsmail Hakkı. Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi. Ankara: Berikan Yayınevi, 2011.
• Merçil, Erdoğan. “Gulâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/180-184. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Merçil, Erdoğan. “Selçuklular”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/389-391. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Merçil, Erdoğan. Müslüman Türk Devletleri Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 8. Basım, 2013.
• Merçil, Erdoğan. “Kirman Selçukluları”. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi. İstanbul: Çağ Yayınları, 1992.
• Merçil, Erdoğan. “Selçuklularda Emîr-i Dâd Müessesesi”. Belleten 59/ 225, 327-340. Ankara: TTK, 1995.
• Merçil, Erdoğan. Gazneliler Devleti Tarihi. Ankara: TTK, 1989.
• Mumcu, Ahmet. Divan-ı Hümayun. Ankara: Birey ve Toplum Yayınları, 2. Baskı, 1986.
• Nielsen, Jorgen. “Mazalim”, Encyclopedia of Islam New Edition. 6/933-935. Leiden: Brill, 1991.
• Nizamü’l-mülk. Siyasetname. çev. Mehmet Taha Ayar. Ankara, Türkiye İş Bankası Yayını, 5. Basım, 1941.
• Ocak, Ahmet. “Selçuklular”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/375-377. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Özaydın, Abdülkerim. “Nizâmiye Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/188-191. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Özaydın, Abdülkerim. Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-498/1092-1104), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2001.
• Özen, Şükrü. “Kādılkudât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/77-82. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Pakalın, Osman Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: MEB: 1993.
• Mehmed, Sedat. Büyük Selçuklu Dönemi İslâm Hukuku. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Schacht, Joseph. “Mahkama”, Encyclopedia of Islam New Edition. 6/1-3. Leiden: Brill, 1991.
• Sevim, Ali/Merçil. Erdoğan. Selçuklu Devletleri Tarihi. Ankara: TTK, 1995.
• Şeker, Mehmet. Memlûklerde Dîvânü’l-Mezâlim (1250-1517). İstanbul: Ötüken, 2020.
• Tabakoğlu, Ahmet. Türkiye İktisat Tarihi. İstanbul: Dergâh, 15. Baskı, 2018.
• Şentop, Mustafa. Osmanlı Yargı Sistemi ve Kazaskerlik. Ankara: Kadim Yayınları, 2. Baskı, 2021.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Tarîhü’l-Ümem ve’l-Mülûk. Kahire: 1939.
• Taneri, Aydın. “Emîr-i Dâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/130. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Taneri, Aydın. “Müsâmeretü'l-Ahbâr'ın Türkiye Selçukluları Devlet Teşkilatı Bakımından Değeri”. Tarih Araştırmaları Dergisi 4/6 (1966), 127-171.
• Taneri, Aydın. Türkiye Selçukluları Kültür Hayatı (Menâkibü’l-Arifîn’in Değerlendirilmesi). Konya: Bilge Yayınlan, 2. Baskı, 1978.
• Taneri, Aydın. Türk Devlet Geleneği Dün-Bugün. İstanbul: MEB, 1997.
• Tarifçi, Sinan. “Büyük Selçuklular Devrinde Kadıların Maaşları, Gelir Kaynakları ve Maddî Durumları Üzerine Bir Araştırma”. Akademik Bakış 14/28 (2021), 249-265.
• Taş, Hülya. “Osmanlı Kadı Mahkemesindeki “Şühûdü'l-Hâl” Nasıl Değerlendirilebilir?”. Bilig 44 (2008), 25-44.
• Turan, Osman. “Celâleddin Karatay Vakıfları ve Vakfiyeleri”. Belleten 12/45, 17-170. Ankara: 1948.
• Turan, Osman. Selçuklu Tarihi Araştırmaları. Ankara: TTK, 2014.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Ötüken, 14. Basım, 2016.
• Turan, Osman. Selçuklular Târihi ve Türk-İslâm Medeniyeti. İstanbul: Ötüken, 11. Basım, 2009.
• Turan, Osman. Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar. Ankara: TTK Yayınları, 3. Baskı, 2014.
• Turan, Refik. Türkiye Selçuklularında Hükümet (Vezir ve Divân). Ankara: TTK, 2020.
• Tyan, Emile. "Kadî", Encyclopedia of Islam New Edition. 4/373-374. Leiden: Brill, 1978.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “XII. ve XIII. asırlarda Anadolu’daki fikir hareketleri ile içtimaî müesseselere bir bakış”, Türk Tarih Kongresi Tebliğleri. 287-306. Ankara: 1948.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal. Ankara: TTK, 4. Basım, 2014.
• Ülker, İbrahim. “İki Belge Işığında Anadolu Selçuklularda Noterlik İşlemleri” II. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri. Ed. Prof. Dr. Fethi Gedikli. İstanbul: Onikilevha (2016), 31-48.
• Yazıcı, Hüseyin. “Atabey Cemaleddin Ferruh b. Abdullah”. Çankırı’nın Manevî Mimarları. 381-394. Çankırı: 2017.
• Yeniçeri, Celal. “Mezâlim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/515-518. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig. çev. Muzaffer Tunçel. Ankara: Gençlik Spor Yayınları, 2019.