Sultan Alparslan’ın Oğlu Melik Şihâbü’d-Devle Ayaz İlyas

Yıl 2024, Sayı: 9, 31 - 41, 31.12.2024

Bülent Kaçın

https://doi.org/10.47702/sema.2024.38

Öz

Büyük Selçuklu tarihi ile ilgili kaynaklarda sultanların oğullarının ve kardeşlerinin meliklik dönemleriyle ilgili çok sınırlı bilgi bulunmaktadır. Bu durum Sultan Alparslan’ın oğulları (olduğu kabul edilen) Melik Ayaz ve Melik İlyas için de geçerliliğini korumaktadır. Ayaz hakkında Hüseynî, İbnü’l-Cevzî, İbnü’l-Esîr, Bündârî, Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ahmed b. Mahmûd ve Müneccimbaşı Ahmed gibi müellifler bilgi verirken, İlyas hakkında sadece Râvendî, Anonim Selçuknâme, Hasan-ı Yezdî ve Müneccimbaşı Ahmed’in eserlerinde kayıt bulunmaktadır.
Osman Turan Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti adlı eserinde Alparslan’ın Ayaz ve İlyas isimlerinde iki ayrı oğlu olduğunu belirtmiş ve bu görüş daha sonra Selçuklu tarihi araştırmacıları tarafından da kabul görmüştür. Bu makalede birinci bölümde Ayaz b. Alparslan’ın hayatı hakkında bilgi verildikten sonra ikinci bölümde kaynaklarda Ayaz ve İlyas hakkında verilen bilgiler ve 465 (1072) yılında İlyas ve Şihâbü’d-devle’nin Belh’te darbettirdiği sikkeler ışığında Ayaz ve İlyas’ın farklı iki melik değil, aynı kişi olduğu tezi ispatlanmaya çalışılmıştır. Ayrıca bu vesileyle Melik Şihâbü’d-devle Ayaz İlyas’ın bastırdığı sikkelerin tanıtımı da yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Büyük Selçuklu, Alp Arslan, Ayaz, İlyas, Sikke

Teşekkür

Bana Selçuklu tarihini sevdiren ve lisans öğrencisinin tezine atıf yapma lütfunu gösteren Prof. Dr. Erdoğan Merçil’e; beni Selçuklular’da meliklik müessesesi konusunda araştırma yapmaya teşvik eden ve Selçuklu sikkeleriyle ilgili müktesebatını paylaşarak bu makalenin ortaya çıkmasına vesile olan Prof. Dr. Sadi S. Kucur’a, akademik çalışma yapmam konusunda desteğini esirgemeyen Dr. Öğr. Üyesi İsa Kayaalp’e teşekkür ederim.

Son of Sultan Alparslan Malik Shihāb Al-Dawla Ayāz Ilyās

Öz

Büyük Selçuklu tarihi ile ilgili kaynaklarda sultanların oğullarının ve kardeşlerinin meliklik dönemleriyle ilgili çok sınırlı bilgi bulunmaktadır. Bu durum Sultan Alparslan’ın oğulları (olduğu kabul edilen) Melik Ayaz ve Melik İlyas için de geçerliliğini korumaktadır. Ayaz hakkında Hüseynî, İbnü’l-Cevzî, İbnü’l-Esîr, Bündârî, Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ahmed b. Mahmûd ve Müneccimbaşı Ahmed gibi müellifler bilgi verirken, İlyas hakkında sadece Râvendî, Anonim Selçuknâme, Hasan-ı Yezdî ve Müneccimbaşı Ahmed’in eserlerinde kayıt bulunmaktadır.
Osman Turan Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti adlı eserinde Alparslan’ın Ayaz ve İlyas isimlerinde iki ayrı oğlu olduğunu belirtmiş ve bu görüş daha sonra Selçuklu tarihi araştırmacıları tarafından da kabul görmüştür. Bu makalede birinci bölümde Ayaz b. Alparslan’ın hayatı hakkında bilgi verildikten sonra ikinci bölümde kaynaklarda Ayaz ve İlyas hakkında verilen bilgiler ve 465 (1072) yılında İlyas ve Şihâbü’d-devle’nin Belh’te darbettirdiği sikkeler ışığında Ayaz ve İlyas’ın farklı iki melik değil, aynı kişi olduğu tezi ispatlanmaya çalışılmıştır. Ayrıca bu vesileyle Melik Şihâbü’d-devle Ayaz İlyas’ın bastırdığı sikkelerin tanıtımı da yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Geat Seljuk, Alp Arslan, Ayāz, Ilyās, Coin

Kaynakça

• Abu’l-Farac, Gregory. Abu’l-Farac Tarihi. çev. Ömer Rıza Doğrul. 1. Cilt Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Ahmed b. Mahmûd. Selçuk-nâme. haz. Erdoğan Merçil. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2018.
• Album, Stephen. A Checklist of Islamic Coins. Santa Rosa: Stephen Album Rare Coins, 2011.
• Album, Steve. (2006 November 1). List 218, lot 49377.
• Album, Steve. (2023.01.26). Auction 45, lot 736.
• Anonim. Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme). tercüme ve notlar: Halil İbrahim Gök, Fahrettin Çoşguner. Ankara: Atıf Yayınları, 2014.
• Aslanapa, Oktay. “Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan Zamanından Kalan Eserler”. Türkiyat Mecmuası, 17 (1972), 21-24.
• Beyhakî, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Hüseyn-i. Târîh-i Beyhakî. çev. Necati Lügal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• Bundârî. Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi. çev. Kıvâmüddin Burslan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Baskı, 1999.
• Hocaniyazov, Tirkeş. Katalog Monet Gosudarstva Velikikh Sel’dzhukov. Aşhabad: Ilım, 1979.
• Hunkan, Ömer Soner. Türk Hakanlığı (Karahanlılar) Kuruluş–Gelişme-Çöküş (766-1212). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2011.
• Hüseynî, Sadruddîn Ebu’l-Hasan ‘Ali ibn Nâsır ibn ‘Ali. Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye. çev. Necati Lügal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Baskı 1999.
• İbn Hallikân. İbn Hallikân’ın Selçuklu Biyografileri ve Çağdaş Simalar. çev. Halil İbrahim Gökbörü. Ankara: Altınordu Yayınları, 2022.
• İbnü’l-Adîm. Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb. çev. Ali Sevim. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Baskı, 1989.
• İbnü’l-Cevzî, Abdurrahman. el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümem’de Selçuklular (H. 430-485=1038-1092). seçme tercüme ve değerlendirme: Ali Sevim. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• İbnü’l-Esîr. el-Kâmil fî’t-târîh. nşr. Tornberg. 10. Cilt Beyrut: Dâru’s-Sâdr, 1979. / el-Kâmil’de Selçuklular. çeviri, notlar ve açıklamalar: Abdülkerim Özaydın. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2022.
• İbn Funduk, Ebu’l-Hasan Ali b. Zeyd Beyhakî. Târîh-i Beyhak. nşr. Ahmed Behmenyâr. Tahran: Çâphâne-i Kânûn, 1317.
• Kaçın, Bülent. Selçuklu Hatunları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2017.
• Kafesoğlu, İbrahim. “Alparslan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/526-530. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Kafesoğlu, İbrahim. Selçuklu Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1992.
• Kafesoğlu, İbrahim. Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu. İstanbul: Ötüken, 3. Baskı, 2019.
• Kesik, Muharrem. Malazgirt’in Kahraman Kumandanı Sultan Alp Arslan. İstanbul: Okçular Vakfı Yayınları, 2021.
• Köymen, M. Altay. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi Alparslan ve Zamanı. 3 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2001.
• Mîrhând, Muhammed b. Hâvendşâh b. Mâhmud. Ravzatu’s-safâ fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ (Tabaka-i Selçûkiyye). tercüme ve notlar Erkan Göksu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2015.
• Müneccimbaşı Ahmed. Câmiu’d-Düvel Karahanlılar Fasikülü. çev. Necati Lugal. İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1940.
• Müneccimbaşı Ahmed. Câmiu’d-Düvel Selçuklular Tarihi Horasan-Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları. yay. Ali Öngül. 1. Cilt İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2017.
• Nîşâbûrî, Zahîru’d-Dîn. Selçuknâme. çev. Ayşe Gül Fidan. Ankara: Kopernik Kitap, 1. Baskı, 2018.
• Öngül, Ali. Büyük Selçuklular. İstanbul: Camlıca, 2018.
• Özaydın, Abdülkerim. Büyük Selçuklu İmparatorluğu (1040-1157). İstanbul: Ircica, 2023.
• Özgüdenli, Osman G.. “Slloge Numorum Arabicorum Tübingen, Balḫ und Die Landschaften am oberen Oxus XIV c Ḫurâsân III”. Tarih Dergisi. 38 (2003), 159-168.
• Özgüdenli, Osman G.. Selçuklular Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040-1157). 1 Cilt. İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
• Özkuzugüdenli, Bülent. Hasan-ı Yezdî'nin Câmi'u't-Tevârîh-i Hasenî isimli eserinin Selçuklular kısmı (Giriş-Farsça metin-Türkçe tercüme). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Piyadeoğlu, Cihan. Güneş Ülkesi Horasan Büyük Selçuklular Dönemi. İstanbul: Kronik Kitap, 2023.
• Piyadeoğlu, Cihan. Sultan Alp Arslan Fethin Babası. İstanbul: Kronik Kitap, 2018.
• Râvendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman, Râhat-üs-Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti), çev. Ahmed Ateş. 1. Cilt Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Baskı, 1999.
• Reşîdü’d-din Fazlullâh. Selçuklular Cami’ü’t-Tevarih (Zikr-i Târîh-i Âl-i Selçûk). çev. Erkan Göksu, H. Hüseyin Güneş. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2. Baskı, 2018.
• Sevim, Ali - Merçil, Erdoğan. Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilât ve Kültür. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî. Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-Âyân. nşr. Muhammed Enes el-Hınn-Kâmil Muhammed el-Harrât. 19. Cilt Dımaşk: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2013. / Mir’âtü’z-Zaman fî Tarihi’l-Âyan’da Selçuklular. seçme tercüme ve değerlendirme: Ali Sevim. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Schwarz, F.. Slloge Numorum Arabicorum Tübingen Balḫ Und Die Landschaften Am Oberen Oxus, XIV c Ḫurâsân III. Tubingen-Berlin: Ernst Wasmuth Verlag, 2002.
• Sümer, Faruk. “Arslan Argun”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/399-400. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Sümer, Faruk. Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları. 2. Cilt. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1999.
• Şebânkâreî, Muhammed b. Ali b. Muhammed-i. Mecma‘u’l-ensâb (Hânedanlar Târihi). çev. Fahri Unan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2021.
• Turan, Osman. Selçuklular Târihi ve Türk-İslâm Medeniyeti. İstanbul: Ötüken, 24. Baskı, 2021.
• https://www.zeno.ru/showphoto.php?photo=288272&cat=17278&ppuser=&sortby=d&way=desc (29.03.2024)
• https://www.zeno.ru/showphoto.php?photo=290416&cat=5552&ppuser=&sortby=d&way=desc (29.03.2024)