The Symbolic Language of Power: Titles of the Abbasid Caliphs of the Sâmerrâ Period

Yıl 2024, Sayı: 9, 42 - 58, 31.12.2024

Mehmet Ali Kapar , Ebubekir Sıddık Özanlayan

https://doi.org/10.47702/sema.2024.39

Öz

The titles and epithets used in the state organise the hierarchy between individuals. Especially when titles and epithets are given to rulers and members of the dynasty, they are also considered as a sign of sovereignty. The Abbasids are the longest ruling caliphate dynasty in the Islamic world. Abbasid Caliphs used various titles at different times in order to adapt to the changing political and social conditions throughout history. These titles emphasise the diversity and breadth of the Caliphs' leadership roles. The Sāmerrā Period of the Abbasids, which lasted between 836 and 892, began with the transfer of the capital from Baghdad to Sāmerrā and represents a time when the Abbasid State was at its peak. The caliphs of the Sāmerrā period also used titles and epithets to strengthen their reign. This study aims to examine the use of Caliphate titles in the Sāmerrā Period, which was a tradition used by all Abbasid Caliphs, and the fact that these titles were not only a name but also carried political, religious and cultural meanings. It also investigates the role of the titles of the Abbasid Caliphs of the Sāmerrā Period in symbols of power and political dynamics. This study analyses how the titles of the caliphs changed during the Sāmarrā Period and the political and cultural effects of this change, evaluates the impact of the titles of the caliphs of this period on historical and cultural heritage, and aims to shed light on future research areas. Explanation of concepts, exemplifications and comparisons are used as methods. In the study, document analysis was carried out by using qualitative research method centred on main sources.

Anahtar Kelimeler

Abbasid Caliphs, Sāmerrā Period, Diplomacy, Title, Epithets

İktidarın Sembolik Dili: Sâmerrâ Dönemi Abbâsî Halifelerinin Unvanları

Öz

Devlet kademesi içerisinde kullanılan lakap ve unvanlar kişiler arasındaki hiyerarşiyi tanzim eder. Özellikle unvan ve lakaplar, yöneticilere, hanedan mensubu kişilere verildiği takdirde, hükümdarlık alameti olarak da sayılır. Abbâsîler, İslam dünyasının en uzun süre hüküm süren halifelik hanedanıdır. Abbâsî Halifeleri, tarih boyunca değişen siyasî ve toplumsal şartlara uyum sağlamak adına farklı zamanlarda çeşitli unvanlar kullanmışlardır. Bu unvanlar, Halifelerin sahip olduğu liderlik rollerinin çeşitliliğini ve genişliğini vurgulamaktadır. Abbâsîlerin 836 ile 892 yılları arasında süren Sâmerrâ Dönemi başkentin Bağdat'tan Sâmerrâ'ya taşınmasıyla başlamıştır ve Abbâsî Devleti'nin zirvesinde olduğu bir zaman dilimini temsil etmektedir. Sâmerrâ dönemi halifeleri de unvan ve lakapları kullanarak hükümdarlıklarını güçlendirmek istemişlerdir. Bu çalışmada, tüm Abbasi Halifeleri tarafından kullanılması bir gelenek olan Halifelik unvanlarının Sâmerrâ Dönemindeki kullanımları ve bu kullanımların sadece bir isim değil, aynı zamanda siyasî, dini ve kültürel anlamlar taşıdığının incelenmesi amaçlamaktadır. Ayrıca Sâmerrâ Dönemi Abbâsî Halifelerinin unvanlarının iktidar sembolleri ve siyasî dinamiklerdeki rolünü araştırmaktadır. Sâmerrâ Dönemi boyunca halifelerin unvanlarının nasıl değiştiği ve bu değişimin siyasî ve kültürel etkileri ele alınırken bu dönem Halifelerinin unvanlarının tarihî ve kültürel mirasa olan etkisi değerlendirilmekte ve geleceğe yönelik araştırma alanlarına ışık tutulması amaçlanmıştır. Yöntem olarak kavramların açıklanması, örneklendirmeler ve karşılaştırmalar kullanılmıştır. Çalışmada ana kaynaklar merkezli olarak nitel araştırma yöntemi kullanılarak doküman analizi yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Abbâsî Halifeleri, Sâmerrâ Dönemi, Diplomasi, Unvan, Lakap

Kaynakça

• Akarsu, Murat. Kabileden Devlete Medine Tecrübesi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Aktan, Ali. “Mu‘temid-Alellah, Ahmed b. Ca‘fer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/387-388. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Aktan, Ali. “Mu‘tez-Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/390-391. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Alan, Furkan. Abbâsî Devleti Döneminde İslam Siyaset Teorisi: Geleneksel Toplum, Müslümanlar ve Halife (VIII.-XIII. Yüzyıl). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Apak, Adem. Ana Hatlarıyla İslam Tarihi IV. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
• Arnold, Thomas W. Hilafet. çev. Muhammed İkbal Saylık. Ankara Okulu Yayınları, 2022.
• Arslan, İhsan. “Abbâsi Devletindeki Komutanların Siyasi ve İdari Sahalardaki Etkileri Mûnisü’l-Muzaffer Örneği”. Uluslarası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/26 (2013), 57-76.
• Avcı, Casim. “Abbâsîler ve Hilafet”. Geçmişten Günümüze Hilafet, ed. M. Sabri Küçükaşçı vd. 131-164. İstanbul: İlem Yayınları, II. Basım, 2022.
• Avcı, Casim. “Hilâfet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/539-546. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Avcı, Casim. İslâm-Bizans İlişkileri (610-847). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2020.
• Avcı, Casim. “Mu‘tasım-Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/380-382. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Aydın, Yeliz. Horasan ve Irak Selçuklu Devletleri Abbâsî Hilafeti İlişkileri (549-590/1038-1194). Erzincan: Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Aykaç, Mehmet. Abbâsî Devleti’nin İlk Dönemi İdari Teşkilatında Divanlar. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997.
• Belâzurî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd el-Belâzürî (ö. 279/892-93). Fütûhu’l-Büldân (Ülkelerin Fetihleri). çev. Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer Yayınları, 2013.
• Bıyıklı, Murat. Kuruluşundan Başkentlik Dönemi Sonuna Kadar Sâmerrâ. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstiüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Bozkurt, Nahide. Abbâsiler. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Bozkurt, Nahide. Mu’tezile’nin Altın Çağı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• Crone, Patricia-Hinds, Martin. “Halifetullah”. çev. Mehmet Azimli-Ali Akay. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi IX/2 (2007), 166-188.
• Çeliker, Hüseyin. “İslam Hukuku’nda Devlet Başkanlığı”. OMÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/26-27 (2008), 251-298. https://doi.org/10.17120/omuifd.70829.
• Demirci, Mustafa “Sâmerrâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/70-71. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Ebû Naṣr el-Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd el-Cevherî el-Fârâbî. Tâcü’l-Luğa ve Sıhâhu’l-Arabiyye. thk. AḥmedʿAbdulğafûrʿAttâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlmli’l-Melâyîn, 1407/1987.
• Fayda, Mustafa. “Emîrü’l-Mü’minîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/156-157. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Gibb, H.A.R. Orta Asya’da Arap Fütuhatı. çev. Hakkı M. İstanbul: Evkaf Matbaası, 1930.
• Gregory, Abu’l-Farac. Abû’l-Farac Tarihi. çev. Rıza Doğrul. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987.
• Güner, Ahmet. “İmâdüddevle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/173-174. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Hitti, Philip K. Siyâsî ve Kültürel İslam Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1980.
• Hodgson, Marshall G.S. İslâm’ın Serüveni Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih. çev. Metin Karabaşoğlu. İstanbul: Yeni Şafak Yayınları, 1995.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî (ö. 354/965). es-Sîretü’n Nebeviyye ve Ahbaru’l- Hulefâ, Hz. Peygamber ve Halifeler. çev. Harun Bekiroğlu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddînİsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvîed- Dımaşkî eş-Şâfiî (ö. 774/1373). el-Bidâye ve’n-Nihâye. çev. Mehmet Keskin. 15 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1995.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim B. Kuteybe ed-Dîneverî (ö.276-889). el-İmâme ve’s-Siyâse Hilafet ve Siyaset. çev. Saylık Cemalettin. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Ya‘kûb b. Miskeveyh el-Hâzin (ö. 421/1030). Tecâribü’l-Ümem. çev. BurslanKıvameddin. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2016.
• İbnü’l Esir, Ebü’l Hasenİzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybanî el-Cezerî (ö.630/1233). El Kâmil Fi’t- Tarih Tercümesi. çev. Abdullah Köse. 12 Cilt. İstanbul: Bahar Yayınları, 1991.
• İbnü’t-Tıktaka, Ebû Ca‘fer Safiyyüddîn (Celâlüddîn) Muhammed b. Alî b. Tabâtabâ el-Hasenî el-Alevî (ö. 709/1309). El-Fahrî (Devlet İdaresi, Halifeler, Vezirler Tarihi 632-1258). çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2016.
• İsfahânî, Ebû Abdillâh Hamza b. el-Hasen el-İsfahânî (ö.360/971). Târîhu Sinî Hükümdarlar Tarihi. çev. Demir Habip. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2021.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Kalkaşendî (ö. 821/1418). Halifelik Kurumu ve Tarihi. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2019.
• Kan, Kadir. “Vâsiḳ-Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/548-549. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Kandemir, M. Yaşar. ”Ahmed b. Hanbel”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/75-80. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Kırkpınar, Mahmut. “Mütevekkil-Alellah, Ca‘fer b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/212-214. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Köse, Nuri. Abbâsîler Döneminde Halifelere ve Sultanlara Verilen Unvanların Siyasi Hayata Yansımaları. Samsun: OMÜ Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Kuşcalı, Ali. Samerra’dan Bağdat’a Dönüş Mu’temid Alellah Döneminde Abbâsî Devleti. Konya: Kitap Dünyası, 2022.
• Kutluay, Yaşar. Tarihte ve Günümüzde İslâm Mezhepleri. Konya: Selçuk Yayınları, 1968.
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. el-Hüseyin b. Ali (ö. 345/956). et-Tenbih ve’l-İşrâf Dünya Coğrafyası ve Tarihi. çev. Mithat Eser. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• Mes’udî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî el-Mes‘ûdî el-Hüzelî (ö. 345/956). Murûc Ez-Zeheb (Altın Bozkırlar). çev. D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2011.
• Miquel, Andre. İslam ve Medeniyeti Doğuştan Günümüze. çev. Fidan Ahmet-Menteş Hasan. 4 Cilt. Ankara: Birleşik Yayınları, 1991.
• Mukaddesî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Bennâ el-Makdisî eş-Şâmî el-Beşşârî (ö. 390/1000). İslam Coğrafyası (Ahsenü’tTakâsîm). çev. D. Ahsen Batur. Ankara: Selenge Yayınları, 2015.
• Öz, Şaban. İslam Tarihi. Konya: Çizgi Kitabevi, 2013.
• Özaydın, Abdülkerim. “Büyük Selçuklularda Unvan ve Lakaplar”. Prof. Dr. Işın Demirkent’e Armağan. 421-433. İstanbul: Dünya Yayıncılık, 2008.
• Özaydın, Abdülkerim. “Mühtedî-Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/527-528. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özaydın, Abdülkerim. “Müntasır-Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/24-25. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özaydın, Abdülkerim. “Müstaîn-Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/112-113. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özaydın, Abdülkerim. “Unvan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/163-166. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Öztürk, Levent. Haçlı Seferlerine Kadar Abbâsîler Döneminde Hıristiyanlar. İstanbul: Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1994.
• Polat, Hüseyin. Kuruluşundan XII. Yüzyılın İkinci Yarısına Kadar Bağdat ve Ebu’l Ferec İbnü’l Cevzî. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• Poole, Stanley Lane-Eldem, Halil Edhem. İslam Devletleri Tarihi Başlangıçtan 1927 Yılına Kadar. ed. Samet Alıç- Murat Kıvanç Köroğlu. Selenge Yayınları, 2020.
• Sallâbî, Ali Muhammed, Abbâsîler Dönemi Murabıtlar Devleti, İstanbul: Ravza Yayınları, 2021.
• Selim, Mahmud Rızk. “İkinci Abbâsî Halifeliği”. çev. Ali Aktan. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi IX (1990), 368.
• Suyûtî, İmam Ebü’l Fadl Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Suyûtî eş-Şâfiî (ö.911/1505). Halifeler Tarihi Târîhu’l Hulefâ. çev. Abdullah Gündüz. İstanbul: Asalet Yayınları, 2018.
• Şimşir, Mehmet. İlk Dönem İslam Tarihinde Haberleşme Yöntemleri. Konya: Hüner Yayınları, 2011.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî (ö.310/923). Târîhu’l-Ümem ve’l- Mülûk. çev. Abolğasem Payandeh. 17 Cilt. Tahran: Asamir Yayınları, 1957.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî (ö.310/923). Tarihu’t-Taberî-Taberî Tarihi, 6 Cilt. çev. Cemaleddin Saylık. Ankara Okulu Yayınları, 2021.
• Topuz, Hatice Kübra. “Abbâsî Başşehri Sâmerrâ ve Abbâsî Tarihinde Sâmerrâ Dönemi”. İstem 18 (2011), 83-112.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbâsîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/3148. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Afşin, Haydar b. Kâvûs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/441-442. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Bâbek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/376-377. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/26-28. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Zeydan, Corcî. İslam Uygarlıkları Tarihi II. çev. Nejdet Gök. 4 Cilt, İstanbul: İletişim Yayınları, 2021.
• “Türk Dil Kurumu | Sözlük”. Erişim 01 Mart 2024. https://sozluk.gov.tr/