Hârezmşâhlar Zamanında Yaşanan İlmî Gelişmelerin Anadolu’ya Etkileri

Yıl 2025, Sayı: Özel Sayı, 227 - 242, 31.10.2025

Gülseren Fermanoğlu

https://doi.org/10.47702/sema.2025.58

Öz

Hârezmşâhlar Devleti, 1097-1231 yılları arasında Hârezm merkez olmak üzere kurulan ve zamanla Horasan, Maverünnehir, Mazenderan, Dihistan, Fars, Irak-ı Acem, Azerbaycan bölgelerine hâkim olan müslüman bir Türk devletidir. Siyasi tarihi ile olduğu kadar ilim ve kültür hayatı ile de ön plana çıkan Hârezmşâhlar, Selçuklu Devleti döneminden gelen ilmî birikimi daha da ileri seviyeye taşıyarak önemli âlimler yetiştirmişlerdir. Bu devirde ilmî faaliyetlerine devam eden bu âlimler mühim eserler kaleme almışlardır. Devlet içerisinde ilim tahsil edilen kurumlar da tüm işlerliği ile bu gelişime katkı sağlamışlardır. Bu dönemde faaliyet gösteren âlimlerin görüşleri talebeleri ve yazdıkları eserler vasıtasıyla İslâm dünyasının çeşitli yerlerine giderek bu bölgelerde ilmin gelişmesine katkıda bulunmuşlardır. Özellikle Moğol istilasından sonra devletin dağılmasıyla bu bölgede yaşayan âlimlerin bazıları öldürülmüş ise de bu coğrafyayı terk edenlerin bir kısmı Anadolu’ya gelmiştir. Dolayısıyla Hârezmşâhlar Devleti’nin ilmî birikiminin etkilediği en önemli coğrafyalardan birisi Anadolu coğrafyasıdır. Hârezmşâhlar döneminin ilmî ve tasavvufî birikimi bu bölgede yeni âlimlerin ve sûfîlerin yetişmesinde etkili olmuştur. Bu yönüyle Anadolu’nun ilmî ve kültürel gelişiminde Hârezmşâhlar ilim hayatının etkisinin büyük olduğu söylenilebilir.

Anahtar Kelimeler

Harezmşahlar , Anadolu , Harezm , İlim , Alim

Scientific Developments During the Khwarazmian Period and Their Influence on Anatolia

Öz

The Khwarazmshah Dynasty was a Muslim Turkish state established with its center in Khwarazm between the years 1097 and 1231. Over time, it extended its dominion to regions such as Khorasan, Transoxiana, Mazandaran, Dihistan, Fars, Jibal (Iraq-i Ajam), and Azerbaijan. In addition to its political history, the Khwarazmshahs also stood out for their contributions to scholarly and cultural life. Building upon the scientific legacy inherited from the Seljuk period, they advanced this intellectual tradition and nurtured prominent scholars. These scholars, who continued their academic endeavors during this era, authored significant works. Institutions of learning within the state actively supported and contributed to this scholarly development.The views and writings of these scholars were disseminated through their students and manuscripts, reaching various parts of the Islamic world and fostering intellectual growth in those regions. Although many scholars living in the region were killed during the Mongol invasion and the subsequent collapse of the state, some managed to migrate, particularly to Anatolia. As such, Anatolia became one of the most significant regions influenced by the intellectual legacy of the Khwarazmshah Dynasty. The scholarly and Sufi traditions cultivated during this period played a vital role in the emergence of new scholars and Sufi figures in Anatolia. Therefore, it can be argued that the intellectual life of the Khwarazmshahs had a substantial impact on the scientific and cultural development of the Anatolian region.

Anahtar Kelimeler

Khwarazmshahs , Anatolia , Khwarazm , Knowledge , Scholar

Kaynakça

• Algar, Hamid. “Sayf al-Dīn Bākharzī”. Encyclopeidia of Islam. ed. C. E. Bosworth vd. 9/110-111. Leiden: Brill, 1997.
• Algar, Hamid. “Necmeddîn-i Kübrâ: Kübreviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/500-506. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Algar, Hamid. “Necmeddîn-i Kübrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/498-500. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Altaş, Eşref. “Fahreddîn er-Râzî’nin Eserlerinin Kronolojisi”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddîn er-Râzî. ed. Ömer Türker-Osman Demir. 91-164. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Arıcı, Müstakim. “İslâm Düşüncesinde Fahreddîn er-Râzî Ekolü”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddîn er-Râzî. ed. Ömer Türker-Osman Demir. 167-202. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Ateş, Ahmet. “Seyf-ed-din Bâherzî”. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. 10/534-536. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1964.
• Azar Nasırabadı, Gülseren. Hârezmşâhlar Devleti’nde İlmî Hayat (1097-1231). Ankara: Altınordu Yayınları, 2023.
• Azar Nasırabadı, Gülseren. Hârezmşâhlar Döneminde Diplomasi ve Elçilik Faaliyetleri. Ankara: Altınordu Yayınları, 2021.
• Baltacı, Halil. Necmeddîn Dâye Râzî-Hayatı, Eserleri, Görüşleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Barthold, Vasilij Vladimiroviç. Moğol İstilasına Kadar Türkistan. haz. Hakkı Dursun Yıldız. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1990.
• Benli, Mehmed Sami. “el-Mufassal”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/368-369. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Berthels, E. “Necm-ed-dîn Kübrâ”. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. 9/163-165. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1964.
• Bilgin, Abdulcelil. Kur’ân’daki Deyimler ve Zemahşeri’nin Keşşaf’ı. Ankara: Ankara Okulu, 2008. Bilmen, Ömer Nasuhi. Tabakātü’l-müfessirîn, Büyük Tefsir Tarihi, 2, İstanbul: Bilem Yayınevi, 1974.
• Blair, Shelia S. “The Madrasa at Zuzan: Islamic Architecture in Eastern Iran on the Eve of the Mongol Invasions”. Muqarnas. 3(1985). 75-91.
• Bosworth, Clifford Edmund, “Kharazm-shahs”, The Encyclopaedia of İslam (New Edition). Ed. C.E. Bosworth vd. 4/1065-1068. Leiden:Brill, 1997.
• Bünyatov, Ziya. Harezmşahlığı ve Enuşteginliler Devleti. çev. Tural Rızayev. İstanbul: Derin Yayınları, 2003.
• Cebeci, Lutfullah. “Mefâtihu’l-Gayb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/348-350. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Cüveynî, Alâeddîn Ata Melik. Tarih-i Cihangüşâ. çev. Mürsel Öztürk, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
• Cûzcânî, Minhâceddîn el-Cûzcânî. Tabakāt-ı Nâsırî. 1. Kabil: Encümen-i Tarih-i Afganistan, 1342hş.
• Çelebi, İlyas. “el-Muhassal”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/16-18. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Çuhadar, Mustafa. “İbn Yaîş, Ebü’l-Bekâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/445-446. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2011.
• Devletşah, Devletşah Tezkiresi. çev. Necati Lugal. 2. İstanbul: Tercüman Gazetesi, 1977.
• DeWeese, Devin. “The Eclipse of the Kubravīyah in Central Asia”. Iranian Studies. Vol. 21. 1/2 (1988). 45-83. Doğruyol, Hasan. “Cürcânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/133-134. İstanbul: TDV Yayınları, 1993. el-Yâfiî, Ebû Muhammed Afîfeddîn Abdullah b. Es‘ad el-Yâfiî el-Yemenî. Mir’âtü’l-cenân ve ‘ibretü’l-yakzân fî ma‘rifeti havâdisi’z-zamân. 4. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemi li’l-Matbuat, 1970.
• Erünsal, İsmail E. “Kütüphane”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17/11-32. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Eyüboğlu, İsmet Zeki. Gün Işığında Tasavvuf Tarikatlar Mezhepler Tarihi. İstanbul: Der Yayınları, 1993.
• Furat, Ahmet Subhi. “İslâm Edebiyatında Ansiklopedik Eserler (h. IV.-IX./m. X.-XV. asırlar)”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi. 3/4(1979), 220-232.
• Gökbulut, Süleyman. Necmeddîn-i Kübrâ, Hayatı, Eserleri, Görüşleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Gümüş, Sadreddîn. “Cürcânî, Seyyid Şerîf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993), 8/134-136.
• Hamdullah Müstevfî Kazvînî. Târih-i Güzîde. Tahran: İntişârât-ı Emîr Kebîr, 1387hş.
• İbn Bîbî, Nâsıreddîn Hüseyin b. Muhammed. el-Evâmirü’l-Alâiyye fi Umûri’l-Alâiyye. 1. trc. Mürsel Öztürk. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996.
• İbn Hallikân Ebü’l-Abbâs Şemseddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrahim. Vefeyâtü’l-a‘yân. 4. Beyrut: Daru Sadır, 1969- 1971.
• İbn Kādı Şühbe, Ebû Bekr b. Ahmed ed-Dımaşkī. Tabakâtü’l-fukahâ’i’ş-Şâfi‘iyye. 1. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, ty.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeyneddîn Kāsım b. Kutluboğa el-Cemâlî el-Mısrî. Tâcü’t-Terâcim. Dımaşk: Dârü’l-Me’mun li’t-Türas, 1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzeddîn Alî b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târih. 10. çev. Abdülkerim Özaydın. İstanbul: Hikmet Yayınları, 2008.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemâleddîn Abdürrahîm b. el-Hasen b. Alî el-Ümevî. Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyye. 2. Riyad: Dârü’l-Ulûm, 1981.
• Kafesoğlu, İbrahim. Harezmşahlar Devleti Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
• Kara, Mustafa. Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları. İstanbul: Dergah Yayınları, 2005.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-zunûn. 4. çev. Rüştü Balcı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu'cemü'l-mü’ellifin. 13. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1993.
• Koca, Ferhat. “el-Mahsûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/391. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Köprülü, M. Fuad. “Hârizmşahlar”. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. 5-1/265-296. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1987.
• Kramers, J.H, “Râzî”. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. 9/645-647. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1964.
• Kurtuluş, Rıza. “Camiu’l-ulûm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/134. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay. el-Fevâ’idü’l-behiyye fi terâcimi’l-Hanefîyye. Beyrut: Darü’l Erkam, 1998.
• Maruf, Naci. Ulemâü’n-nizamiyyat ve medarisü’l-meşriki’l-İslâmî. Bağdat: Matbbatü’l-İrşad, 1973.
• Meier, Fritz. Die Fewâih al-Ğamâl wa-Fevâtih al-Ğalâl. Wiesbaden: Franz Steinger Verlag, 1957.
• Mohsenî, Minuçehr. Necmeddîn-i Kübrâ. Tahran: Şirket-i Sihâmî, 1346hş.
• Necmeddîn-i Kübra. Tasavvufî Hayat: Usulü Aşere. haz. Mustafa Kara. İstanbul: Dergah Yayınları, 1980.
• Nesevî. Siretü’s-Sultan Celâleddîn Mengübertî. Farsça nşr. Mücteba Minovi. Tahran: İntişârât-ı İlmî ve Ferhangi, 1365hş.
• Okumuş, Necdet. “Manisa İl Halk Kütüphanesi Tıp Yazmaları (Türkçe, Arapça, Farsça)”, Tıp Tarihi Araştırmaları. 8/227-246.
• Okuyan, Mehmet. “Necmeddîn-i Dâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/496-497. İstanbul: TDV Yayınları. 2006.
• Ökten, Sadettin. “Çağmînî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/182. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Öngören, Reşat, “Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/441-448. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Özaydın, Abdülkerim. “İbn Bîbî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/379-382. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özek, Ali. “el-Keşşâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/329-330. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Öztürk, Mustafa. “Tefsirde Fahreddîn er-Râzî”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddîn er-Râzî. ed. Ömer Türker-Osman Demir. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Reşîdüddîn Fazlullah Hemedânî. Câmiü’t-Tevârih. Tashih ve Tehşiye: Muhammed Ruşen-Mustafa Ruşeni. Tahran: 1373hş.
• Risâle-i ile’l-hâimi’l-hâif min levmeti’l-lâim, haz. Tevfik Sübhânî, Tahran: 1364hş.
• Rosenfeld, Boris A. - İhsanoğlu, Ekmeleddîn, Mathematicans, Astronomers and other Scholars of İslâmic Civilization and Their Works (7-19 c.). İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür araştırma Merkezi, 2003.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Selâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg. el-Vâfî bi’l-vefeyât. 9. Wiesbaden: Franz Stainer Verlag, 1981.
• Sübki, Tâceddîn Abdülvehhâb b. Ali. Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. 8. Kahire: Matbaatu İsa el-Babi el-Halebi, 1964.
• Süveren, Kenan- Uzaylı, İlter. “İlk Türkçe Tıp Yazmalarına Genel Bir Bakış”. Tıp Tarihi Araştırmaları. 2/126-142. Şahinoğlu, Nazif. “Bahâeddîn Veled”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (İstanbul:TDV Yayınları, 1991), 4/460-462.
• Şeker, Fatih M. Selçuklu Türklerinin İslâm Tasavvuru, İstanbul: Dergah Yayınları, 2011.
• Şeşen, Ramazan. “Ortaçağ İslâm Tıbbının Kaynakları ve XV. yüzyılda Türkçe’ye Tercüme Edilen Tıp Kitapları”, Tıp Tarihi Araştırmaları, 5(1993), 227-246.
• Şeşen, Ramazan. Selahaddin’den Baybars’a Eyyûbîler ve Memluklar (1193-1260), İstanbul: İSAR Vakfı Yayınları 2007.
• Taneri, Aydın. “Hârizmşahlar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5-1/298-231. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Taneri, Aydın. Celâlüd’dîn Hârizmşah ve Zamanı, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1977.
• Taneri, Aydın. Harezmşahlar, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993.
• Tasavvufta On Esas, Usûlü’l-Aşere Şerhleri, haz. Süleyman Gökbulut, İstanbul: İnsan Yayınları 2010.
• Togan, Zeki Velidi. “Hârizm”. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. 5-1/240-257. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1987.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1993.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1993.
• Uludağ, Süleyman. “Bâharzî, Seyfeddîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/474-475. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Uludağ, Süleyman. “Yahyâ b. Ahmed el-Bâharzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43/240-241. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Yâkūt el-Hamevî. Mu‘cemü’l-büldân. 5. Beyrut: ty.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Fahreddîn er-Râzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/89-95. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yuvalı, Abdulkadir. “Moğol Harekâtının Anadolu’nun Demografik ve Dini Yapısı Üzerindeki Etkileri”. Erdem. 9/27. Ocak (1997). 1287-1293.
• Yüce, Nuri. Mukaddimetü’l-Edeb Hvarizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1988.
• Zâhireddîn Beyhâkî. Ebü’l-Hasen Zahîreddîn Alî b. Zeyd b. Muhammed el-Beyhakî. Târîhu hükemâ’i’l-İslâm. Dımaşk: 1946.
• Zehebî, Ebû Abdullâh Şemseddîn Muhammed b. Ahmed, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. 12. Beyrut: Müessesetü’r-Risale 1984-1985.
• Zirikli, Hayreddîn. el-A‘lâm. 7. Beyrut: Darü’l-İlmi’l-Melayin, 1992.