The Transfer of the Theological Heritage from Turkestan to Anatolia: The Transformation of Turkish-Islamic Thought in the 11th-13th Centuries

Yıl 2025, Sayı: Özel Sayı, 65 - 83, 31.10.2025

Hakan Yıldızhan

https://doi.org/10.47702/sema.2025.48

Öz

This article analyzes the theological heritage transferred from Turkestan to Anatolia between the 11th and 13th centuries, the structures that facilitated this transfer, and the processes of transformation it underwent. The dissemination of the Mâturīdī school of thought throughout Anatolia during the Seljuk conquests was not merely an intellectual transfer; it also marked a period in which theology underwent a process of reconstruction through interaction with philosophy, Sufism, and popular piety. In this context, the adoption of the Nizamiye Madrasah model in Anatolia led to the institutionalization of kalām, which played a central role in shaping intellectual life through educational structures. The Mâturīdī tradition, which was centered in Turkestan, and the theological accumulation that took shape in the Khorasan basin were brought to Anatolia by the Seljuk invasions. In this region, the accumulated theological knowledge was restructured and adapted to the local religious and cultural context through madrasas, tekkes, and Sufi structures. The promotion of Mâturīdī thought by the Seljuk state ensured that kalam penetrated popular piety and became an institutional discipline in scholarly circles. Anatolia has been a site of scholarly interest both before and after the Mongol invasion, with scholars undertaking the reconstruction of heritage in new centers of learning. The study revealed that the dissemination of the theological heritage of Turkestan to Anatolia occurred through the agency of scholars, madrasas, and Turkestan-origin works, with this transfer experiencing a notable intensification during the period spanning from the 11th to the 13th centuries. It was concluded that this heritage was carried over to the Ottoman period through the principalities established in Anatolia and the Anatolian Seljuk State, and that Mâturīdī thought played a decisive role in establishing itself as the dominant theological tradition in present-day Anatolia.

Anahtar Kelimeler

Kalām , Turkestan , Mâturīdīsm , 11th-13th centuries , Anatolia.

Türkistan’dan Anadolu’ya Kelâmî Mirasın Nakli; 11-13. Yüzyıllarda Türk-İslam Düşüncesinin Dönüşümü

Öz

Bu makale, 11. ile 13.yüzyıllar arasında Türkistan’dan Anadolu’ya taşınan kelâmî mirasın mahiyetini, bu mirası taşıyan yapıları ve geçirdiği dönüşüm süreçlerini incelemektedir. Mâtürîdî düşünce geleneğinin Selçuklu fetihleriyle Anadolu’ya intikali, yalnızca bir entelektüel aktarım değil aynı zamanda kelâmın felsefe, tasavvuf ve halk dindarlığıyla etkileşimde bulunarak yeniden inşa sürecine girdiği bir döneme işaret etmektedir. Bu bağlamda, Nizamiye Medreseleri modelinin Anadolu’da benimsenmesiyle birlikte kelâm ilmi kurumsallaşmış, eğitim yapıları üzerinden entelektüel hayatın şekillenmesinde merkezi bir rol üstlenmiştir. Türkistan merkezli Mâtürîdî gelenek ile Horasan havzasında teşekkül eden kelâmî birikim, Selçuklu akınlarıyla Anadolu’ya taşınmış; burada medrese, tekke ve sûfî yapılar aracılığıyla yerel dinî ve kültürel bağlama uyarlanarak yeniden yapılandırılmıştır. Selçuklu siyaseti çerçevesinde Mâtürîdî düşüncenin devlet destekli olarak teşvik edilmesi, kelâmın halk dindarlığına nüfuz etmesini ve ilim çevrelerinde kurumsal bir disiplin hâline gelmesini sağlamıştır. Moğol istilası öncesinde ve sonrasında Anadolu’ya yönelen âlimler, bu mirasın yeni ilim merkezlerinde yeniden inşa edilmesine zemin hazırlamıştır. Çalışma sonucunda, Türkistan’daki kelâmî mirasın âlimler, medreseler ve Türkistan menşeli eserler aracılığıyla Anadolu’ya aktarıldığı, bu aktarımın özellikle 11-13.yüzyıllar arasında yoğunlaştığı tespit edilmiştir. Anadolu’da kurulan beylikler ve Anadolu Selçuklu Devleti vasıtasıyla bu mirasın Osmanlı dönemine taşındığı ve Mâtürîdî düşüncenin günümüz Anadolu topraklarında baskın kelâmî gelenek hâline gelmesinde belirleyici bir rol oynadığı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm , Türkistan , Mâtürîdîlik , 11-13.Yüzyıllar , Anadolu.

Etik Beyan

Çalışmamın özgün olduğunu beyan ediyorum.

Kaynakça

• Ak, Ahmet. Büyük Türk Alimi Mâturîdî ve Maturidilik. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017.
• Ak, Ahmet. Selçuklular Döneminde Mâturîdîlik. Ankara: Yayınevi Yayınları, 2009.
• Akyüz, Yahya. Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1982’ye Kadar). Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2016.
• Apak, Âdem. Ana Hatlarıyla İslam Tarihi 3. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2010.
• Apak, Âdem. Ana Hatlarıyla İslam Tarihi 4. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Atay, Hüseyin. Osmanlı’da Yüksek Din Eğitimi. İstanbul: DİB Yayınları, 1983.
• Atay, Hüseyin. Tabıratü’l-Edille’nin Tenkitli Neşrine Giriş. Ankara: DİB Yayınları, 2004.
• Aydın, Mehmet S. Kelâm ve Tasavvuf Arasında Gazzâlî. Ankara: Selçuk Yayınları, 2001.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ʿÂrifîn li-Esmâʾi’l-Müʾellifîn ve Âs̱âri’l-Muṣannifîn. İstanbul: ʿÂrif Hikmet Matbaası, 1951.
• Baktır, Mehmet. Mâtürîdî Kelâmcılar. Sivas: Turkuaz Hızlı Matbaa, 2013.
• Baltacı, Cahit. İslam Medeniyeti Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2009.
• Baltacı, Cahit. XV-XVI Asırda Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı Yayınları, 1976.
• Beygu, Abdurrahim Şerif. Ahlat Kitabeleri. İstanbul: y.y, 1931.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Muvazzah İlm-i Kelâm. İstanbul: Bilmen Yayınları, 1981.
• Cahen, Claude. Osmanlı’dan Önce Anadolu’da Türkler. çev. Yıldız Moran. İstanbul: y.y, 1979.
• Cahen, Claude. Türkler ve Anadolu. çev. Yavuz Alogan. İstanbul: Hil Yayın, 1991.
• Cahen, Claude. Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi. Ankara: TTK Yayınları, 1992.
• Cengiz, Lütfü. İslam’ın İlk Dönemlerinde Kader. Konya: Palet Yayınları, 2012.
• Çetin, Osman. Türk-İslam Devletleri Tarihi. Bursa: Düşünce Kitabevi, 2013.
• Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah Kâtip. Keşfü’z-Zunûn ‘an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Demir, Abdullah. “Osmanlı Âlimlerinin Ebû Hanîfe’nin Akaid Risâlelerini Konu Edinen Eserleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/28 (Ekim 2018): 169-226.
• Eflâkî, Ahmed. Menâkıbü’l-Ârifîn. çev. Tahsin Yazıcı. İstanbul: MEB Yayınları, 1995.
• Erdoğan, Mürsel. Mâturîdîliğin Anadolu’ya Girişi. Yüksek Lisans Tezi, A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2006.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed.Tehâfütü’l-Felâsife: Filozofların Tutarsızlığı. nşr. ve trc. Mahmut Kaya- Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2005.
• Günel, Mehmet Emin. “Gayb Bilgisi Hakkında Kur’an’a Aykırı Yorumların Sebep Olduğu İnanç Problemleri”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49/49 (Haziran 2020), 107-136.
• Hacı Bektaş Veli. Makâlât. haz. Abdurrahman Güzel. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Hamevî, Şihâbuddîn Ebi Abdullah Yâkût. Mu’cemü’l-Buldân. Mısır: Dâru’s-Sadr, 2001.
• İbn Battûta, Muhammed et-Tancî. İbn Battûta Seyahatnâmesi. çev. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• İbn Hurdâzbih, Ubeydullah b. Abdullah b. el-Mesâlik ve’l-Memâlik. nşr. M. J. de Goeje. Leiden: Brill, 1967.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Fedâ Zeyneddin Kâsım. Tâcu’t-Terâcim fî Tabakâti’l-Hanefiyye. Bağdat: Dârü’l-Kalem, 1962.
• İnançalp, M. Cevdet. Zeyl ʿAlâ Fasl (el-Ahiyyetu’l-Feteyân) et-Türkiyye fî Kitâbi’r-Rihle İbn Batûta. İstanbul: 1932.
• İplikçioğlu, Bülent. “Anadolu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Kafalı, Mehmet. “Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması”. Türkler Ansiklopedisi. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Kafesoğlu, İbrahim. Selçuklu Tarihi. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1972.
• Kara, Seyfullah. Selçukluların Dini Serüveni. İstanbul: Şema Yayınevi, 2006.
• Kavakçı, Yusuf Ziya. XI ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Mâvâra' al-Nahr İslâm Hukukçuları. Ankara: Sevinç Matbaası, 1972.
• Kitapçı, Zekeriya. Türkler Nasıl Müslüman Oldu?. Ankara: Alya Yayınları, 2011.
• Koca, Ferhat. “Kâsânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Komnene, Anna Alexiad. Malazgirt’in Sonrası. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1996.
• Köprülü, Fuat. Anadolu’da İslamiyet. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdülkâdir b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-Mudiyye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Kutlu, Sönmez. İmam Maturidi ve Maturidilik. Ankara: Otto Yayınları, 2014.
• Kutlu, Sönmez. Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Leknevi, Ebü’I-Hasen Muhammed. Kitâbü’l-Fevâidi’l-Behiyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye. Mısır: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1906.
• Makdîsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir. Ahsenü’t-Tekâsim fi’l-Ma’rifeti’l-Ekâlîm. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 1909.
• Menkûbers b. Yalınkılıç. en-Nûru’l-Lâmiʻ ve’l-Burhânu’s-Sâtiʻ. İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa Koleksiyonu, nr. 861 ve 848; Ayasofya Kütüphanesi, nr. 2311; Yeni Cami Kütüphanesi, nr. 760/1; Laleli Kütüphanesi, nr. 2318 ve nr. 2320.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr. Kitâbu’t-Tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vilatü’l-Kur’an. Dımaşk: Daru’n-Nur, 1998.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tabıratü’l-Edille fî Usûli’d-Dîn. thk. Hüseyin Atay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004. Ocak, Ahmet Yaşar. “Anadolu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Anadolu'da İslamiyet ve Türkler. Ankara: TTK Yayınları, 1999.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Türkler, Türkiye ve İslâm. İstanbul: Timaş Yayınları, 2016.
• Önal, Recep. “Mâtürîdî’nin Hayatı, Eserleri ve Kelâm İlmi’ndeki Yeri”. Akademik İncelemeler Dergisi 8/3 (2013): 323-339.
• Özel, Ahmet. Hanefî Fıkıh Alimleri. Ankara: TDV Yayınları, 1990.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Moğollar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Öz, Mustafa. İmam-ı Azam’ın Beş Eseri. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1992.
• Pezdevî, Ebû’l-Yüsr Muḥammed. Ehl-i Sünnet Akâidi. çev. Şerafeddin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2013. Polat, Mehmet Sabri. Selçuklu Göçerlerinin Dünyası. İstanbul: Kitabevi, 2004.
• Sarıburlak, Zekeriya. Mâtürîdîliğin Mezhepleşme Sürecinde Ebü’l-Muîn en-Nesefî’nin Katkısı. İstanbul: Sonçağ Yayınları, 2020.
• Sevim, Ali. Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi. Ankara: TTK Yayınları, 1990.
• Sümer, Faruk. “Anadolu’ya Yalnız Göçebe Türkler mi Geldi?”. Belleten 96 (1960): 567-594.
• Sümer, Faruk. “Kösedağ Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Şapolyo, Elias Benjamin. Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. Ankara: Güven Matbaası, 1972.
• Şeker, Mehmet. Fetihlerle Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması. Ankara: DİB Yayınları, 2007.
• Özen, Şükrü. “Zâhidî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Tekin, Rahmi. Ahlat Tarihi. İstanbul: y.y, 2000.
• Timür, İhsan. “Mâturîdî Bir Âlim Olarak Gaznevî ve Faaliyeti”. Kader 19/2 (Aralık 2021): 549-582.
• Timür, İhsan. “Mâtürîdîlik Dışı Sünnî Hanefîlerin İtikadî Eğilimleri Üzerine”. BEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (Haziran 2022): 189-216.
• Timür, İhsan. “Mâtürîdîliğin Batı’da Taban Bulmasında el-ʿAkîdetü’t-Taḥâviyye’nin Rolü”. Toplum Bilimleri Dergisi 28 (2022): 87-106.
• Topaloğlu, Bekir. “Te’vîlâtü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2012. Topaloğlu, Bekir. Te’vîlâtu’l-Kur’ân’dan Tercümeler. İstanbul: y.y, 2003.
• Toprak, Süleyman ve Şerafettin Gölcük. Kelam & Tarih-Ekoller-Problemler. Konya: Tekin Kitabevi, 2021. Turan, Osman. “Selçuklu Devri Vakfiyeleri”. Belleten 12/45 (1948): 74.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2011.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1965.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1993.
• Usta, Aydın. Türklerin İslamlaşma Serüveni. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2010.
• Uludağ, Süleyman. “H.VI., M.XII. Asırda Mâverâünnehir’de Tasavvuf’a Genel Bir Bakış ve Ahmed Yesevî”. Uluslararası Hoca Ahmed Yesevî Sempozyumu, Bildiriler, 20-21 Şubat 2010. ed. Musa Yıldız. Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, 2012. 44-47.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf ve Felsefe İlişkisi. İstanbul: Marifet Yayınları, 1999.
• Türer, Osman. Osmanlı’da Kelâmî Mirasın Devamlılığı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2020.
• Türker, Ömer. İslam Düşüncesinde Bilgi ve Varlık. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Yavuz, Şevki. “Akaidü’n-Nesefî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kelâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Yıldızhan, Hakan. Ebu'l-Yüsr Muhammed el-Pezdevî'nin Mâturîdî Kelâm Sistemine Katkıları. Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.