Celâleddin Mengübertî’nin Evlilikleri ve Siyasi Kariyerine Etkileri

Yıl 2025, Sayı: Özel Sayı, 243 - 259, 31.10.2025

Abdullah Burgu

https://doi.org/10.47702/sema.2025.59

Öz

Son Hârizmşah sultanı Celâleddin Mengübertî’nin yapmış olduğu evlilikler, tıpkı siyasi hayatındaki gibi çarpıcı olayları ve sonuçları beraberinde getirmiştir. Özellikle Moğollarla İndus Nehri kenarında yapılan savaş sonrasında Hindistan’a gitmek zorunda kalmış ve burada tutunabilmenin yollarını siyasi evlilikler yaparak sağlamaya çalışmıştır. Fakat onun bu tür evlilikleri siyasi kazanıma dönüşme hususunda genellikle başarısızlıkla neticelenmiştir. Hindistan’dan dönüşünde ise yine siyasi evlilik teşebbüslerine girişmiş, gerçekleştirdiği bazı menfi davranışları muasır hükümdarlar tarafından tepkiyle karşılanmıştır. Bu çalışma Celâleddin Mengübertî’nin yaptığı bir dizi evliliğin ve evlilik teşebbüsünün incelenmesine dayanmaktadır. Dönemin ana kaynakları üzerinden hareketle Celâleddin Mengübertî’nin bir evlilik politikasının olup olmadığı ve bunun Hârizmşahlara olan olumlu olumsuz etkileri incelenmiştir. Dolayısıyla Hârizmşahların yıkılışına dair siyasi olayları merkeze alan mevcut genel anlatının gözden kaçırdığı spesifik bir hususa odaklanılmıştır. Araştırmanın hazırlanmasında döneme bizzat şahitlik eden müelliflerin eserlerinden faydalanılmıştır. Nitekim Nesevî, Cüveynî, İbnü’l-Esîr gibi müellifler dönemin en yakın tanıkları olarak Celâleddin Mengübertî’nin evliliklerine dair olayları aktarmışlardır. Söz konusu evliliklerin veya buna yönelik teşebbüslerin ortaya çıkarılmasında kaynak tahlili yapılarak doküman analizi metodu kullanılmış ve kronolojik bir sistem takip edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hârizmşahlar , Hindistan , Celâleddin Mengübertî , Ahlat , Evlilik

The Marriages of Jalal al-Din Mangburni and Their Impact on His Political Career

Öz

The marriages of the last Khwarazmshah sultan, Jalal al-Din Mangburni, brought about striking events and consequences, much like his political career. Following the battle fought against the Mongols on the banks of the Indus River, he was compelled to take refuge in India, where he sought to secure his position through political marriages. However, such unions generally failed to yield the desired political gains. Upon his return from India, he once again attempted political marriages, yet some of his negative actions provoked strong reactions from contemporary rulers. This study is based on an examination of a series of marriages and marriage attempts undertaken by Jalal al-Din Mangburni. Drawing upon the main sources of the period, it investigates whether Jalal al-Din pursued a deliberate marriage policy and assesses its positive and negative effects on the Khwarazmshahs. In doing so, it focuses on a specific aspect overlooked by the prevailing narratives that primarily emphasize the political events leading to the fall of the Khwarazmshahs. In the preparation of this research, works of authors who personally witnessed the period were utilized. Notably, chroniclers such as al-Nasawi, Juvayni, and Ibn al-Athir, as close contemporaries, recorded the events concerning Jalal al-Din Mangburni’s marriages. In uncovering these marriages and related attempts, document analysis was employed through source criticism, following a chronological framework.

Anahtar Kelimeler

Khwarazmshahs , India , Jalal al-Din Mangburni , Ahlat , Marriage

Kaynakça

• Abû’l-Farac, (Gregory (Bar Hebraeus). Abû’l-Farac Tarihi. çev. Ömer Riza Doğrul. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Aksarayî, Kerîmüddin Mahmud-i. Müsâmeretü’l-Ahbâr. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.
• Altuğ Kaya, Kerra. “Hârezmşâh Devleti’nde Hükümdar Ailesinden Bir Kadın: Han Sultan”. Harezmşahlar (Devleti Din-Dil-Kültür). ed. Oktay Bozan vd. 349-365. Bursa: Ekin Yayınları, 2024.
• Ayan, Ergin. “Harezmşâhlar Hânedânının Evlilikleri”. Karadeniz 32 (2016), 13-36. https://doi.org/10.17498/kdeniz.279633
• Aydın, Yunus Emre. “Eyyûbîler ile Hârezmliler Arasındaki İttifaklar ve İşbirlikleri”. Harezmşahlar (Harezmşahlar ve Etrafındaki Dünya). ed. Oktay Bozan vd. 195-214. Bursa: Ekin Yayınları, 2024.
• Aydoğmuşoğlu, Cihat. Tarihte Tebriz. Ankara: Berikan Yayınları, 2011.
• Barthold, V. V. Moğol İstilasına Kadar Türkistan. çev. Hakkı Dursun Yıldız. İstanbul: Kronik Yayınları, 2019.
• Beyani, Şirin. Moğol Dönemi İran’ında Kadın. çev. Mustafa Uyar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2015.
• Bîrûnî, Ebû Reyhân Muhammed b. Ahmed. el-Âs̱ârü’l-bâḳıye mine’l-ḳurûni’l-ḫâliye. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfetü’d-Dîniyye, 2008.
• Burgu, Abdullah. “Bilim ve Siyaset Arasında Celâleddin Hârizmşah’ın Kâdıları”. Harezmşahlar (Devleti Din-Dil-Kültür). ed. Oktay Bozan vd. 313-330. Bursa: Ekin Yayınları, 2024.
• Burgu, Abdullah. “Celâleddin Mengüberdi Zamanında Hârizmşahların İdari ve Mali Gerileyişi”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 61 (2024), 69-85.
• Cûzcânî, Minhâc-i Sirâc. Tabakât-ı Nâsırî. çev. Erkan Göksu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2015.
• Cüveynî, Alaaddin Ata Melik. Tarih-i Cihan Güşa. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Çelikbilek, Abdul Metin. Çingiz’in Moğolları Büyük Moğol Ulusu’nun Teşekkülü. İstanbul: Selenge Yayınları, 2025.
• Delibalta, Yavuz. “İndus Nehri Muharebesi (24 Kasım 1221)”, Harezmden Meyyafarikin’e Celaleddin Menguberdi. ed. Oktay Bozan vd. 19-38. Bursa: Ekin Yayınları, 2024.
• Demir, Mahmut. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev Dönemi Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi (1237-1246). Antalya: Antalya Üniversitesi, Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Demirci, Mustafa. “Yassıçemen Savaşına Giden Süreçte Alâeddin Keykubad ile Celâleddin Harzemşah Arasındaki Diplomatik Münasebetler, Elçiler ve Mektuplar”. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 7 (2022), 18-36. https://doi.org/10.47702/sema.2022.21
• Devâdârî, Ebû Bekr b. Abdillâh b. Aybek. Kenzü’d-dürer ve câmiʿu’l-ġurer. 9 Cilt. thk. Saîd Abdülfettâh Aşûr. Freiburg-Kâhire: Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1972.
• Ebulgazi Bahadır Han. Şecere-yi Türk Türk’ün Soyağacı (Metin-Çeviri-Tıpkıbasım). haz. Zühal Ölmez. Ankara: Bilgesu Yayınları, 2021.
• Ebü’l-Ferec, İbnü’l-İbrî. Târîḫu muḫtaṣari’d-düvel. thk. Antûn Sâlihânî el-Yesûî. Beyrût: Dârü’ş-Şark, 1996.
• Ercan, Ayşe Beyza. “Türk-Moğol Tarihinin Merkezinde Bir Kadın: Tamta Mhargrdzeli”. XIX. Türk Tarih Kongresi Bildiriler Kitabı. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2024, 143-166. Doi.10.37879/9789751756435.2023.6 Farooqi, Naimur Rahman. “Delhi Sultanlığı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/130-132. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Gürbüz, Meryem. Hârizmşahlar Devlet-Ekonomi-Kültür. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2014.
• Grousset, René. Stepler İmparatorluğu Attilâ, Cengiz Han, Timur. çev. Halil İnalcık. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2022.
• İbn Bibi, el-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Ca’feri er-Rugadi. el-Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020.
• İbn Nazîf, Ebü’l Fezail Muhammed b. Ali el-Hamevî. et-Târîḫu’l-Manṣûrî: Telḫîṣü’l-Keşf ve’l-beyân fî ḥavâdis̱i’z-zamân. thk. Ebü’l-Îd Dûdû. Dımaşk: Matbaatü’l-Hicâz, 1981.
• İbn Vâsıl, Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim b. Nasrillâh b. Sâlim. Müferricü’l-kürûb fî aḫbâri Benî Eyyûb, thk. Cemâleddin eş-Şeyyâl-Haseneyn Muhammed Rebî. 5 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Kütüb ve’l-vesâikü’l-kavmiyye, 1987. İbnü’l-Adîm, Kemâlüddîn. Zübdetü’l-ḥaleb min târîḫi Ḥaleb. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Esîr. el-Kâmil fi’t-Tarih. 10 Cilt, çev. Komisyon. İstanbul: Bahar Yayınları, 2008.
• Kafesoğlu, İbrahim. Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1984.
• Kaya, Çetin. Çağatay Hanlığı – Büyük Moğol Kağanlığı Arasındaki Siyasi İlişkiler (Başlangıçtan 1320 Yılına Kadar). İstanbul: Post Yayınları, 2023.
• Kaya, Çetin. “Harezmşahlar Tarihinde Han Melik’in Yeri ve Önemi”. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi 6/11 (2024), 67-76. https://doi.org/10.53718/gttad.1392889
• Kaya, Çetin. “Çuci Han’ın Tespit Edilen Evlilikleri ve Bu Evliliklerinden Doğan Çocukları”. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 24/1 (2025), 166-177. https://doi.org/10.21547/jss.1499257
• Kaya, Önder. Selahaddin Sonrası Dönemde Anadolu’da Eyyûbiler. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2007.
• Kazvinî, Hamdullah Müstevfî-yi. Târih-i Güzide. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Kılıç, Mustafa. Halep Eyyûbîleri el-Melikü’n-Nâsır II. Salahaddin Yûsuf Devrinde Eyyûbîler Devleti. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• Merçil, Erdoğan. Fars Atabegleri Salgurlular. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1975.
• Moğolların Gizli Tarihçesi (Moğolların Kırmızı Kitabı). çev. Mehmet Levent Kaya. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2011.
• Nesevî, Muhammed b. Ahmed. Celâleddin Hârizmşah Biyografisi. çev. Necip Asım. haz. Mustafa Demirci. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2021.
• Özbayraktar, Aykut. “Erken İslamî Dönemde (93-205/712-821) Hârezm’de Yerel Yönetim”. Harezmşahlar (Harezmşahlar ve Etrafındaki Dünya). ed. Oktay Bozan vd. 15-30. Bursa: Ekin Yayınları, 2024.
• Roux, Jean Paul. Moğol İmparatorluğu Tarihi. çev. Aykut Kazancıgil-Ayşe Bereket. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2001.
• Spuler, Bertold. İran Moğolları Siyaset İdare ve Kültür İlhanlılar Devri, 1220-1350. çev. Cemal Köprülü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2011.
• Şebânkâreî, Muhammed b. Ali b. Muhammed-i. Mecma’ul-Ensâb. çev. Fahri Unan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2021.
• Şeref Han. Şerefname. 2 Cilt. çev. Mehmet Emin Bozarslan. İstanbul: Ant Yayınları, 1971.
• Taneri, Aydın. “Celâleddin Hârizmşah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/248-250. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Taneri, Aydın. Harezmşahlar. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/228-231. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Taşağıl, Ahmet. “Kutluğhanlılar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/492-494. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Târîh-i Âl-i Selçuk Anonim Selçuknâme. çev. Halil İbrahim Gök-Fahrettin Coşguner. Ankara: Atıf Yayınları, 2014.
• Togan, A. Zeki Velidi. Umumi Türk Tarihine Giriş En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2018.
• Turan, Osman. Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar Metin, Tercüme ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2016.
• Yinanç, Mükrimin Halil. Türkiye Tarihi Selçuklular Devri. 2 Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2024.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. 23 Cilt. thk ve nşr. Şuayb el-Arnaût. Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 1985.