“Türkistan” Adının Kökeni Üzerine Tarihsel Bir Değerlendirme

Yıl 2025, Sayı: Özel Sayı, 1 - 17, 31.10.2025

Zahide Ay

https://doi.org/10.47702/sema.2025.44

Öz

Bu makalede, “Türk”, “Türkistan” kavramlarının Karluklar ve sonrasında Karahanlılarla ilişkisi üzerinde durulacaktır. Türk adı Göktürklere dayansa da, ve Türkistan anlamına gelecek tabir ilk olarak Çinli seyyahların kaynaklarında kullanılmış olsa da, bizim Türkistan’dan kastımızı karşılayan açıklama Arap coğrafyacıları tarafından yapılmıştır. İster Çin ister Arap kaynakları olsun her iki grup da, burada Batı Göktürk topraklarını kastetmiştir. Dolayısıyla Türkistan adının kökeni, sözlük anlamı her ne kadar “Türklerin yaşadığı yer” anlamına gelse de, coğrafi olarak karşılığı Batı Göktürk sahası olmuştur. Bu sahayı daha sonra Türgiş-Karluk-Karahanlı dönemleri karşılayacaktır. Moğol istilaları sonrasında ise Cengizli Çağatay evladına düşen topraklar olacaktır. Bu coğrafyanın günümüzde ortak özelliği Taşkent’ten itibaren Fergana’yı da kapsayarak Doğu Türkistan’ın Tarım havzasını içine alan Türkçenin Karluk lehçesinin konuşulduğu topraklar olmasıdır. Karlukların yayıldığı bu bölgeler, eski Toharistan topraklarıdır. Öncesinde Akhunların yayıldığı güzergah da buralardır.
İşte bu toprakların en güneyinde, Afgan Türkistanının doğu kesimlerinde, kendisini Türk diye adlandıran kesimler hala vardır. Bu makale, bu kesimlerin Karlukların bakiyeleri olabileceği, dolayısıyla bölgeye Türkistan adını onların kazandırdığı tezini değerlendirecektir. Bu yapılırken yöntem olarak, dönem kaynakları ve araştırma eserlerden faydalanılmakla birlikte, yıllardır Doğu, Batı ve Güney Türkistan’ın her tarafından yapılan saha araştırmalarının neticesinde elde edilen veriler de değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Batı Türkleri , Karluklar , Karahanlılar , Türkistan , Toharistan , Bedehşan

A Historical Assessment of the Origin of the Name “Turkistan”

Öz

This article will focus on the relationship between the concepts of “Turk” and “Turkistan” with the Karluks and later the Karakhanids. Although the name Turk is based on the Göktürks, and the term meaning Turkistan was first used in the sources of Chinese travelers, the explanation that corresponds to our understanding of Turkistan was made by Arab geographers. Whether Chinese or Arabic sources, both groups referred to the Western Göktürk lands here. Therefore, although the dictionary meaning of the name Turkistan is “the place where the Turks live,” geographically it corresponds to the Western Göktürk area. This area would later be covered by the Türgiş-Karluk-Karahanid periods. After the Mongol invasions, these lands would fall to the descendants of Genghis Khan's son, Chagatai. A common feature of this geography today is that it encompasses the lands where the Karluk dialect of Turkish is spoken, including Fergana from Tashkent onwards and the Tarim Basin of East Turkistan. The regions where the Karluk spread are the ancient lands of Tokharistan. The route where the Akhun previously spread is also here. In the southernmost part of these lands, in the eastern parts of Afghan Turkistan, there are still groups that identify themselves as Turks. This article will evaluate the thesis that these groups may be remnants of the Karluks, and therefore that they gave the region the name Turkistan. In doing so, period sources and research works will be utilized as methods, and data obtained from field research conducted over many years throughout Eastern, Western, and Southern Turkistan will also be evaluated.

Anahtar Kelimeler

Western Turks , Tokharistan , Badakhshan , Turkistan , Qarluks , Qarakhanids

Kaynakça

• Ay, Zahide. “İslam Öncesi Orta Asya Tarihi Coğrafyasında Bedahşan ve Türk Tarihindeki Yeri”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Fuad Sezgin Özel Sayısı (2019), 153-162.
• ______ “Doğu Türkistan’da Oniki İmamcı Şiilik Unsurları ve Safevi Etkisi: Hoten ve Yarkent Sahaları”. Sosyal Bilimler Alanında Akademik Çalışmalar. Ankara: Gece Kitaplığı, 2020, 97-111.
• _______ Nasır-ı Hüsrev Öncesinde ve Sonrasında Bedahşan İsmailileri (10.-15. Yüzyıllar). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
• _______ “Gojal (Yukarı Hunza) Wahileri: Bedahşan İsmaililiği Bağlamında Tarihsel Bir Analiz”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi. Sayı 19, Yaz (2019), 81-111.
• Babur, Gazi Zahireddin Muhammed. Baburnâme. çev. Reşit Rahmeti Arat. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2006.
• Bang, W. ve G. R. Rahmeti. Oğuz Kağan Destanı. İstanbul: Burhaneddin Basımevi, 1936.
• Barthold, V.V. Moğol İstilasına Kadar Türkistan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1990.
• ________Orta Asya: Tarih ve Uygarlık. İstanbul: Selenge Yayınları, 2010.
• Bobrinskoy, Aleksey, “Secta İsmailiya v Russkih i Buharaski. Predelah Sredney Szii”, Etnografiçesko Obozreni. Moskova, 1902, 1-18.
• Cemâl Karşî, Mülhakatü’s-Surah, Turkestan, I, Petersburg, 1898.
• Çakan, Varis. Orta Asya Türk Tarihine Giriş (İslam’a Kadar). Ankara: Nobel Yayınları, 2025.
• Chavannes, Edouard. Çin Kaynaklarına Göre Batı Türkleri. İstanbul: Selenge Yayınları, 2013.
• Divitçioğlu, Sencer. “Karluklardan Karahanlılara”. Ortaçağ Türk Toplumları Hakkında. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999, 93-151.
• Duğlat, Mirza Haydar. Tarih-i Reşidi. İstanbul: Selenge Yayınları, 2006.
• Ergin, Muharrem. Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2000.
• Firdevsi, Ebu’l-Kasım. Şahnâme. çev. Necati Lugal. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2014.
• Frye, Richard N. Antik Çağlardan Türklerin Yayılmasına Orta Asya Mirası. Ankara: Arkadaş Yayınları, 2009.
• Gafurov, B.G. Central Asia Pre-Historic to Pre-Modern Times. Delhi: Shipra Publications, 2005.
• Genç, Reşat. “Karahanlılar Tarihi”. Türkler. Cilt 4, Ankara, 2002.
• Golden, P. B. “Orta Asya’da İslamiyetin İlk Dönemleri ve Karahanlılar”. Erken İç Asya Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2000, 459-497.
• Hudûdü’l-Âlem (Mine’l-Meşrik İle’l-Magrib). çev. Murat Ağarı-Abdullah Duman, İstanbul: Kitabevi, 2008.
• Hunkan, Ömer Soner. Türk Hakanlığı: Karahanlılar. İstanbul: Paradigma Akademi, 2015.
• Ibn Havkal. 10. Asırda İslam Coğrafyası. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2014.
• İvanov, Pavel Petroviç. Orta Asya Tarihi Üzerine Denemeler (16. Yüzyıldan 19. Yüzyıl Ortasına). İstanbul: Selenge Yayınları, 2020.
• Kamalova, Zebiniso. “Türkistan Cevheri: Geçmişten Günümüze Fergana Vadisi”. İpek Yolu: Tarih, Felsefe ve Ekonomi Perspektifinden Güncel Tartışmalar. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları, 2022, 25-44.
• ___________ The Strategic Importance of Tashkent in 19th Century”. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi. Cilt 11, Sayı 4, (2022), 1752-1762.
• Kâşgarlı Mahmûd. Dîvânü Lugâti’t Türk. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2007.
• Köprülü, Mehmed Fuad. Edebiyat Araştırmaları II. İstanbul: Alfa Yayınları, 2013.
• Mesudî, Murûc ez-Zeheb (Altın Bozkırlar). çev. ve notlar D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2004.
• Moğolların Gizli Tarihi. çev. Ahmet Temir, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995.
• Necef, Ekber N. Karahanlılar. İstanbul: Selenge Yayınları, 2005.
• Pritsak, O. “Karahanlılar”, İA, Cilt 4.
• Salman, Hüseyin. “Karluk Devletinin Kuruluş Tarihi Meselesi”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, Bahar (2014), 1-7.
• Sinor, Denis. “(Kök) Türk İmparatorluğunun Kuruluşu ve Yıkılışı”, Erken İç Asya Tarihi, İstanbul: İletişim Yayınları, 2000, 383-424.
• Sümer, Faruk. Eski Türklerde Şehircilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1994.
• Şeşen, Ramazan. İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2001.
• et-Taberî, Ebu Cafer Muhammed bin Cerir. Tarih-i Taberî. İstanbul: Sağlam Yayınevi, 2007.
• Taşağıl, Ahmet. “Karlukların Coğrafi Dağılımı Üzerine”. Türkiyat Mecmuası. Cilt. 24/Bahar, (2014).
• _________, Göktürkler II. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
• _________, Göktürkler III Belgeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2004. _________, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2004.
• Tekin, Talat. XI. Yüzyıl Türk Şiiri. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1989.
• Togan, Zeki Velidî. Umumî Türk Tarihi’ne Giriş I. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1981.
• _________, Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1981.
• _________, Oğuz Destanı: Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlili. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1982.
• Vambery, Arminius. Orta Asya Milletleri: Orta Asya Etnolojisi: 1863-1864. Ankara: Dorlion Yayınları, 2024.
• Vinlen, Fen. Çin Umumi Tarihi. Cilt 4, Şincan Halk Neşriyatı, 2009.
• Wood, John. A Journey to the Source of the River Oxus. Gregg International Publishers Limited Westmead, Hants, England, 1971.
• Yakubi. Ülkeler Kitabı. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2002.
• Yıldırım, Nimet. Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2017.
• Yusuf Has Hâcib. Kutadgu Bilig I Metin, haz. Reşid Rahmeti Arat. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1991.