Başkent Kavramı ve Osmanlı-Türk İdari Teşkilatlanmasında Başkent Uygulaması

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 1, 175 - 210, 23.07.2024

Bahadır Apaydın

https://doi.org/10.56701/shd.1420086

Öz

Devletlerin egemen oldukları coğrafyada bir yönetim merkezi oluşturmak adına başkent kurması, idari geleneğin değişmez bir uygulamasıdır. Bu gelenek dönemsel ihtiyaçlara göre işlevsel farklılıklar göstermektedir. Siyasi, ekonomik, diplomatik, mekansal, askeri veya idari işlevlerden bir veya birkaçı farklı zamanlarda başkent uygulaması üzerinde belirleyici olmuştur. Bu nedenle başkent idaresi sadece mekânsal bir tanımlamaya karşılık değildir. Yönetim ilkelerinin belirlenmesi ve uygulamaya geçirilmesi bağlamında hukuki ve idari yönü olduğu gibi siyasi bir yönü de vardır. İdare hukuku literatüründe idari teşkilat konu başlığı ele alınırken hem idari teşkilata hakim ilkeler hem de organik anlamda idari teşkilat “merkezi idare”, “merkez teşkilat”, “başkent teşkilatı” ya da “yerinden yönetim” gibi kavramlar üzerine temellendirilir. Bu yönüyle başkent kavramı ve uygulaması günümüz idare hukuku öğretisinin ve idare hukuku alanındaki mevzuatın önemli konularından birini teşkil etmektedir. Osmanlı-Türk idari teşkilat tarihine baktığımızda da başkent uygulamasına yer verildiğini görüyoruz. Merkeziyetçi bir imparatorluk olan Osmanlı’da ve üniter-merkeziyetçi geleneğe sahip Türkiye Cumhuriyeti’nde başkent uygulamasının idari teşkilatlanma bakımından önemli bir yeri vardır. Bu nedenle başkent kavramının, tarihsel arka planı ile birlikte Osmanlı-Türk idari geleneğindeki uygulaması incelemeye değerdir. Çalışmamızda önce tarihsel süreç içinde başkent uygulamasının ortaya çıkışı ve dünyadaki örnekleri ele alınmıştır. Daha sonra ise Osmanlı ve Cumhuriyet dönemindeki başkent uygulaması ve işlevleri incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Başkent, Merkezi İdare, İdari Teşkilat, Merkez Teşkilat, Devlet

The Concept of Capital City and Capital City Practice in the Ottoman-Turkish Administrative Organization

Öz

It is unchanged practice of the administrative tradition that states establish a capital city in order to create administrative center in where they are sovereign. This tradition shows functional differences according to periodic needs. One or couple of the political, economic, diplomatic, spatial, military or administrative functions have been decisive in the practice of the capital city practise at different times. For this reason, capital city administration does not correspond only spatial definition. It has political aspect as well as legal and administrative in the context of determining and putting them in to force administration principles. When discussing the subject of administrative organization in the administrative law literature, both the principles governing administrative organization and the administrative organization in an organic sense are based on concepts such as "central administration", "central organization", "capital organization" or "decentralization". In this sense, the concept and practice of capital constitute an importance of the today's administrative law doctrine and the legal documents on administrative law. We see that the capital city practice has been given a place when we look at the history of Ottoman-Turkish administrative organization too. Capital city practice has a significant place at the ottoman that had been a centralized empire and Türkiye that has had unitary-centralized tradition. For this reason, the practise of the concept of capital city in Ottoman-Turkish administrative tradition, with its historical background, is worth to examining. Firstly, the emergence of the capital city practice throughout history and its examples in the world are discussed in this study. Then, the function and practice of capital city in Ottoman and Republican periods are examined.

Anahtar Kelimeler

Capital City, Central Administration, Administrative Organization, Central Organization, State

Kaynakça

• Akalın, Şükrü Halûk vd. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu, 10. Baskı, 2005.
• Akdemir, Erhan. “Avrupa Ortak Kültür ve Sanat Mirasının Korunmasında Avrupa Birliği'nin Çalışmaları: Avrupa Kültür Başkenti Programı Özelinde Bir İnceleme”, Sanat ve Tasarım Dergisi 7(2), (Aralık 2017), 176-194.
• Akyılmaz, Bahtiyar vd. Türk İdare Hukuku. Ankara: Seçkin, 17. Baskı, 2023.
• Apaydın, Bahadır. “Tarih ve Hukuk Bağlamında İmparatorluklar Başkenti İstanbul”, Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 2007/2, (Temmuz 2007), 185-196.
• Apaydın, Bahadır. “1921 Anayasası Döneminde İdari Yargı: Osmanlı’dan Cumhuriyet Dönemine Bir İdari Yargı Mirası Kalmış mıdır?” TBMM 1921 Anayasası’nın Kabul Edilişinin 100. Yılı Ulusal Sempozyumu Tam metin bildiri kitabı (21-23 Ocak 2021), Editörler: Ömer Anayurt/Yusuf Tekin, Ankara: TBMM Basımevi, 2022, 669-702.
• Atatürk, Mustafa Kemal. Nutuk. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, 2002.
• Aytepe, Oğuz. “Ankara'nın Merkez ve Başkent Olması”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi 33/34, (Mayıs-Kasım 2004), 15-22.
• Benevolo, Leonardo. Avrupa Tarihinde Kentler. Çev. Nur Nirven, İstanbul: Afa Yay., 1995.
• Berman, Harold J. Law and Revolution. USA: Harward University Press, Tenth Printing, 1999.
• Bloch, Marc. Feodal Toplum. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay. İstanbul: Doğu Batı, 4 Baskı, 2008.
• Burmov, Aleksandır. “Türkler Edirne'yi Ne Vakit Aldılar”, Belleten, 13 (49), 1949, 97 – 106.
• (COE), Council of Europe. “Headquarters and offices”. Erişim 19 Aralık 2023. https://www.coe.int/tr/web/about-us/headquarters-and-offices
• (CURIA), Court of Justice of the European Union. “General Presentation”. Erişim 19 Aralık 2023. https://curia.europa.eu/jcms/jcms/Jo2_6999/en/
• Çağdaş, Tülin. “Federal ve Üniter Devletlerin Yerinden Yönetim Birimlerinin Benzerlik ve Farklılıkları Açısından İncelenmesi”, İstanbul Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 6 (1), Bahar 2019, s. 161-179.
• Çakır, Hüseyin Melih. “Merkezden Yönetim”. İdare Hukuku. ed. Turan Yıldırım, İstanbul: Oniki Levha, Güncelleştirilmiş 9. Baskı, 2021.
• Çınar, Tayfun. Dünyada ve Türkiye’de Başkentlik Sorunu. Ankara: Mülkiyeliler Vakfı Yayınları, 2004.
• Demircioğlu, Halil. Roma Tarihi. Cilt 1, Ankara: TTK, 4. Baskı,1998.
• (EC), European Commission. “Locations”. Erişim 19 Aralık 2023. https://commission.europa.eu/about-european-commission/organisational- structure/locations_en
• (ECHR), Eurpean Court of Human Rights “Information Documents”. Erişim 19 Aralık 2023. https://www.echr.coe.int/information-documents
• (EP), European Parliament. “Presentation and Responsibilities”. Erişim 19 Aralık 2023. https://www.europarl.europa.eu/delegations/en/about/introduction
• Engels, Friedrich- Marx, Karl. Doğu Sorunu (Türkiye), Çev. Yurdakul Fincancı, Ankara: Sol Yayınları, 2. Baskı, 2020.
• Gottmann, Jean. "The Study of Former Capitals". Ekistics, Vol.52, No: 314/315, (SEPT/OCT. – NOV./DEC. 1985), 541-546.
• Göçoğlu, Volkan. “Kamu Hizmetlerinin Sunumunda Dijital Dönüşüm: Nesnelerin İnterneti Üzerine Bir İnceleme”, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/1, (2020), 216-225.
• Gözler, Kemal. Anayasa Hukukunun Genel Esasları. Bursa: Ekin Kitabevi, 2. Baskı, 2020.
• Gözler, Kemal. İdare Hukuku Dersleri. Bursa: Ekin, 2. Baskı, 2018.
• Gözler, Kemal. Mahalli İdareler Hukukuna Giriş. Bursa: Ekin, 1. Baskı, 2018.
• Güvenç, Bozkurt. İnsan ve Kültür. İstanbul: Remzi Kitabevi, 5. Baskı, 1999.
• Hornby, A.S, Oxford Advanced Learner’s Dictionary. New York: Oxford University Press, Seventh Edition, 2005.
• İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu: Klasik Çağ. İstanbul: YKY, 20. Baskı, 2018.
• Kramer, Samuel Noah. Tarih Sümer’de Başlar. Çev. Hamide Koyukan, İstanbul: Kabalcı Yay., 1. Baskı, 1999.
• Kınal, Füruzan. “Eski Önasya Medeniyetinde ‘Halk Meclisleri’”, Belleten 26/104, (Ekim 1962), 635- 647.
• Krıtovulos, İstanbul’un Fethi, Çev. Karolidi, İstanbul: Kaknüs Yay, 2005.
• (KTB) Kültür ve Turizm Bakanlığı, “Edirne Yeni Saray Alanı Ören Yeri Oluyor”, Erişim 25 Mart 2024. https://kvmgm.ktb.gov.tr/TR-120426/edirne-yeni-saray-alani-oren-yeri oluyor.
• Morgan, Lewis Henry. Eski Toplum. Çev. Ünsal Oskay, Cilt 2, İstanbul: Payel, 1998.
• Oğurlu, Yücel. İdare Hukukunda “E-Devlet” Dönüşümü ve Dijitalleşen Kamu Hizmeti. İstanbul: XII Levha, 1. Baskı, 2010.
• Okandan, Recai Galip. Umumi Hukuk Tarihi Dersleri. İstanbul: İÜHF, 1952.
• Onar, Sıddık Sami. İdare Hukukunun Umumi Esasları, İstanbul: Marifet Basımevi, 1952.
• Ortaylı, İlber. Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek. İstanbul: Timaş, 6. Baskı, 2006.
• Ortaylı, İlber. Türkiye İdare ve Teşkilat Tarihi. İstanbul: Kronik, 2. Baskı, 2021.
• Ortaylı, İlber. Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri. Ankara: TTK, 2000.
• Ostrovityafi, K.V. vd. Politik Ekonomi Ders Kitabı, Cilt 1, Çev. İsmail Yarkın, İstanbul: İnter Yay., 1999.
• Önen, S. Mustafa- Kahraman Nilgün. “Kamu Hizmetlerinin Sunumunda Dijitalleşme Üzerine Bir Değerlendirme”, Uluslararası Akademik Birikim Dergisi 5/5, (2022), 424-432.
• Özdemir, Mehmet. “İstanbul’un İşgalini Takip Eden Dönemde Türk Milletinin Egemenlik Haklarını Ele Almasına Yönelik Çalışmalar”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi XVI/46, (Mart 2000), 89-116.
• Parkinson, Northcote. Siyasal Düşüncenin Evrimi. Çev. Mehmet Harmancı, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1984.
• Russell, Bertrand. Batı Felsefesi Tarihi (İlk Çağ), Çev. Muammer Sencer, İstanbul: Say Yay., 2000.
• Sami, Şemsettin. Kamus-u Türki. Dersaadet: İkdam Matbaası, 1317.
• Seidler, G.L. Bizans Siyasal Düşüncesi. Çev. Mete Tuncay, İstanbul: Göçebe, 1997.
• Şeker, Kadir. “Türkiye’de Kamu İktisadi Teşekküllerine Bir Örnek: Keçiborlu Kükürt Fabrikası”, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2/3 (Güz 2010), 93-102.
• Şimşir, Bilal. “Ankara’nın Başkent Oluşu”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 7/20, (Mart 1991), 189-222.
• Tanilli, Server. Yüzyılların Gerçeği ve Mirası. Cilt 1, İstanbul: Adam Yayınları, 3. Baskı, 1999.
• TBMM Zabıt Ceridesi. Devre I, İçtima 1, cilt 8, Ankara: TBMM mtb., 1959.
• Teziç, Erdoğan. Anayasa Hukuku. İstanbul: Beta, 13. Baskı, 2008.
• Ulusoy, Ali. Türk İdare Hukuku. Ankara: Yetkin, 3. Baskı, 2022 Umur, Ziya. Türk Hukuk Tarihi Dersleri. İstanbul: Beta, 1. Baskı, 1993.
• Urbarlı, Koray Doğan. “Ankara’da hakimler var! Asıl sen unutma! Berlin’de hakimler var”, Politikyol Erişim 02 Kasım 2022. https://www.politikyol.com/ankarada-hakimler-var- asil-sen-unutma-berlinde-hakimler-var/
• Üstün, Gül. “Cumhurbaşkanlığı Ofislerinin İdari Teşkilattaki Yeri”, Cumhurbaşkanlığı Sisteminde Yürütme Sempozyumu, İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınevi, (Mart 2019), 29-35.
• Yasin, Melikşah. “İdarenin Faaliyetleri”. ed. Turan Yıldırım. İdare Hukuku. 527-607. İstanbul: Oniki Levha Yayıncılık, Güncelleştirilmiş 9. Baskı, 2021.
• Yayman, Hüseyin. Türkiye’nin İdari Reform Tarihi. Ankara: Turhan Kitabevi, 2008.