Fıkhın Türkçesi: Bir Mecmua İçinde Klasik Dönem Osmanlı Yargılama ve Ceza Hukukuna Dair Kısmi Bir Çeviri

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 1, 377 - 428

Osman Safa Bursalı

https://doi.org/10.56701/shd.1460575

Öz

Osmanlı dönemi Türkçe hukuk doktrinine ait tarihsel birikim, hukuk ve fıkıh tarihi araştırmacılarının teveccühüne giderek daha fazla mazhar olmaktadır. Bu makale, edebiyat ve dil araştırmacılarının belli bir seviyede gündeminde yer alan bir literatürün hukuk tarihi araştırmacılarının ajandasında daha fazla yer almasını sağlamayı amaçlamaktadır. Makalede öncelikle Hanefî mezhebi dahilindeki füru-ı fıkıh kitaplarının umumiyetle Osmanlı dönemindeki Türkçe çevirilerine ait fakat nihai olmayan bir liste sunulacaktır. Ardından bir mecmua içinde yer alan, yargılama hukuku ve ceza hukuku konularını barındıran kısmi bir çeviri tanıtılarak Türkçe bölümün içeriği tartışılacaktır. Çevirideki yargılama konuları içerisinde sırasıyla davanın yürüyüşü, yemin şekli, yemin teklifi, dinlenemeyecek bazı davalar, yemin teklifiyle alakalı diğer meseleler, iki kişinin davacılığı, tanıklığın mahiyeti, tanık beyanı, makbul olan ve olmayan tanıklıklar, tanıkların çelişen beyanları, asıl ve fer’i tanıklar, tanıklıktan dönme, hâkimin uyması gereken bazı kurallar, hapsetme, bir hâkimden diğerine yazı gönderilmesi ve hakemlik bahisleri bulunmaktadır. Ceza hukuku konuları arasında zina haddi, zina haddinin uygulanması, zina haddi uygulanmayan bazı haller, zinaya tanıklık etmek ve tanıklıktan dönmek, şarap içmek, zina iftirası, tazir, sirkat, yol kesmek, öldürme ve yaralama suçlarının kovuşturulması ve ceza infazı, kısas uygulanan ve uygulanmayan bazı haller, erş, birden fazla fiil işlemek, öldürmede tanıklık, diyet ve keffaret, baş yaralamak, çocuk düşürmek, fail veya mağdurun köle olması, binek hayvanının öldürmesi veya yaralaması, kasame ve akıle bahisleri çeviride yer bulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Hukuku, Yargılama Hukuku, Ceza Hukuku, Hukuk Doktrini, Türk Hukuk Tarihi

Fiqh in Turkish: A Partial Translation on Classical Ottoman Trial and Criminal Law in a Mecmua

Öz

The legal doctrine written in Turkish attracts the attention of legal historians more than before. In this article, my first aim is to ensure that literature that is already on the agenda of linguists at a certain level enters more into the research agenda of legal historians. In the article, I will first present a not-yet-final list of Turkish translations of the books of fiqh until the twentieth century. Then, I will introduce a partial translation in a mecmua that covers the topics of trial and criminal law and discuss the content of this Turkish translation. The translation includes the following trial issues: the course of the case, the form of the oath, the oath proposal, some cases that the judge can't hear, other matters related to the oath proposal, the litigation of two people, the nature of the testimony, witness statements, acceptable and unacceptable testimonies, conflicting statements of the witnesses, principal and secondary witnesses, recanting from testimony, some rules that the judge must follow, imprisonment, sending a letter from one judge to another, and arbitration. Among the subjects of criminal law are the punishment of fornication/adultery and its application, cases in which the penalty of adultery cannot apply, witnessing adultery and recanting from testimony, drinking wine, slander of adultery, tazir, smuggling, hi-jacking, prosecution and execution of murder and injury, cases that retaliation can and cannot apply, arsh, committing more than one act, witnessing a murder, blood money and atonement, injuring the head, miscarriage, slave status of the perpetrator or victim, killing or injuring a mount, qasama, and aqila.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Law, Trial, Criminal Law, Legal Doctrine, Turkish Legal History

Kaynakça

• Ağar, Mehmet Emin. Kitabu fi’l-Fıkh bi-Lisani’t-Türki: İnceleme-Metin-Sözlük. Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 1989.
• Akgündüz, Ahmed. “Ebüssuud Efendi”. DİA. 10:365-371. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
• Akman, Mehmet. “Osmanlı Hukukunda Kasame”. Türkler. 13:789-794. Ankara: Yeni Türkiye, 2002.
• Akman, Mehmet. Osmanlı Devleti’nde Ceza Yargılaması. İstanbul: Eren, 2004.
• Akman, Mehmet. “Türkiye’de Hukuk Alanında Yapılan İlk Doktora Tezi”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları 1 (2006), 65-86.
• Aktan, Bilal. Devletoğlu Yusuf’un Vikaye Tercümesi: İnceleme-Metin-Dizin. Atatürk Üniversitesi, Doktora Tezi, 2002.
• Antepli Meşhur Alim ve İdareci Bedrüddin Ayni. Gaziantep: Şehitkamil Belediyesi, 2013.
• Aydın, Mehmet Akif. “Mecelle-i Ahkam-ı Adliyye”. DİA. 28:231-235. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003.
• Bulutlu, Yusuf - Bulutlu, Bünyamin. “Kurd Efendi ve Vikaye Tercümesi”. Mevzu: Sosyal Bilimler Dergisi 8 (2022), 89-119.
• Burhânüşşerî‘a, Mahmûd b. Sadrüşşerî‘a el-Evvel Ubeydullah el-Mahbûbî el-Buhârî. Vikâyetü’r-Rivâye fî Mesâ’ili’l-Hidâye. ed. Ömer Faruk Atan. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, 2015.
• Cici, Recep. “Osmanlı Klasik Dönemi Fıkıh Kitapları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 5 (2005), 215-248.
• Çiçek, Birgül. Kitab fi’l-Fıkh bi’l-Lisani’t-Türki Üzerinde Bir Dil Tetkiki. İstanbul Üniversitesi, Lisans Bitirme Tezi, 1961.
• Doğan Averbek, Güler. “Berlin Devlet Kütüphanesi’nde Bulunan Kataloglanmamış Türkçe Yazmalar Üzerine Tespitler”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 24 (2020), 1-40.
• Doğan, Cihan. “Kuduri’nin el-Muhtasar Adlı Eserinin En Eski Türkçe Tercümesi”. Dil Araştırmaları 30 (2022), 139-156.
• Duman, Soner. “Türkiye’de Klasik Fıkıh Eserlerinin Tercümeleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 25-26 (2015), 209-244.
• Ebû Yûsuf. Kitâbü’l-Harâc. Ankara: Akçağ, 1982.
• Ekinci, Ekrem Buğra. “Osmanlı Devletinde Mahkemeler ve Kadılık Müessesesi Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 5 (2005), 417-439.
• Ekinci, Ekrem Buğra. “Osmanlı Hukukunda İzinname ile Nikah”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları 2 (2006), 41-60.
• Ençakar, Orhan. “Molla Hüsrev’in Dürerü’l-Hükkam’ı Etrafında Oluşan Literatür”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 23 (2014), 223-277.
• Erdem, Şükran. Kitabün fi’l-Fıkh bi’l-Lisani’t-Türki Üzerinde Bir Dil İncelemesi. İstanbul Üniversitesi, Lisans Bitirme Tezi, 1973.
• Gedikli, Fethi. Hukuk Dili ve Adli Yazışmalar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2019.
• Güner, Mustafa. Tercüme-i Mülteka’l-Ebhur'un (Mevkufat) Kaynakları: İbadat Bahisleri Örnekliğinde. Trakya Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Halebî, İbrâhîm b. Muhammed b. İbrâhîm el-. Mülteka’l-Ebhur. İstanbul: Sağlam, 1983.
• Has, Şükrü Selim. “Mülteka’l-Ebhur”. DİA. 31:549-552. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2006.
• Hasanov, Sefer. “Kurd Efendi”. DİA. EK-2:93-94. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 3. Baskı, 2019.
• İpekten, Haluk. “Azmizade Mustafa Haleti”. DİA. 4:348-349. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991.
• Kallek, Cengiz. “Hılati”. DİA. 17:321-322. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998.
• Karaca, Mustafa. ez-Zahidi’nin el-Mücteba Adlı Eserinin Tahkiki. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Doktora Tezi, 2015.
• Karasoy, Yakup. “Karışık Dilli Eserlere Bir Örnek: Satıraltı Tercümeli Fıkıh Kitabı”. Alkış Bitiği: Kemal Eraslan Armağanı. ed. Bülent Gül. 107-113. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 2015.
• Kasımoğlu, Berrin. Mevkufati Muhammed Efendi’nin Tercüme-i Sadrü’ş-Şeri‘a Adlı Eseri: İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım II:284b/16-310b/08. Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kaya, Eyyüp Said. “Türkiye Cumhuriyeti’nde Fıkıh Literatürü: Bir Hasıla”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 24 (2014), 9-126.
• Kemalpaşazade. “Hâşiye alâ Kitâbi Edebi’l-Kâdî mine’l-Hidâye”. Mecmû‘u Resâ’ili’l-Allâme İbn Kemâl Başa. ed. Hamza el-Bekrî vd. 147-170. İstanbul: Dârü’l-Lübâb, 2018.
• Koca, Ferhat. “el-Muhtasar”. DİA. 31:64-66. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2006.
• Koçkuzu, Ali Osman. “Bedreddin Ayni”. DİA. 4:271-272. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991.
• Korkmaz, Zeynep. “Eski Bir Kuduri Çevirisi”. Türk Dil Kurultayı (XI) (1966, Ankara). 225-231. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1967.
• Kökay, Ali. Muhammed Emin Fehim Paşa ve “Aziziye” (Kuduri Şerif Tercümesi) Adlı Eseri’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kuanışbayev, Ercan. Kitab fi’l-Fıkh: Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2006.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebû Muhammed b. Ahmed el-. Satıraltı Tercümeli Bir Fıkıh Kitabı. Konya: Selçuk Üniversitesi, 2004.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebû Muhammed b. Ahmed el-. Satıraltı Tercümeli Fıkıh Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2017.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebû Muhammed b. Ahmed el-. Sualli-Cevaplı Kuduri-i Şerif Tercümesi. İstanbul: Yeni Matbaa, 1958.
• Ma‘tûk, Sâlih Yûsuf. Bedrüddîn el-Aynî ve Âsâruhu fî İlmi’l-Hadîs. Beyrut: Dârü’l-Beşâ’ir el-İslâmiyye, 1987.
• Onat, Hasan. “Hattabiyye”. DİA. 16:492-493. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997.
• Orazov, Orazsahet. “Vikayetü’r-Rivaye fi Mesaili’l-Hidaye Bağlamında Oluşan Fıkıh Edebiyatı”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29/1 (2020), 81-122.
• Öz, Mustafa. “Rafiziler”. DİA. 34:396-397. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007.
• Özer, Salim. İbn Kemal’in İslam Hukuku Alanındaki Arapça Yazma Risaleleri: Tahkik ve Tahlil. Erciyes Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1991.
• Özervarlı, Mehmet Sait. “Ali Efendi Hibri”. DİA. 17:428. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998.
• Risale min Edebi’l-Kadı. Milli Kütüphane: Yazmalar Koleksiyonu (2068/8).
• Sadykbekov, Kurmangazy. “Memlük Kıpçak Türkçesi ile Yazılmış Dini Eserler ve Özellikleri”. International Journal of Languages’ Education and Teaching 3/2 (2015), 119-125.
• Sarıkaya, Muammer. Kemal Paşa-zade’nin Yabancı Kelimelerin Arapçalaştırılması ve Dil Hataları Konusunda İzlediği Yöntem. İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 2004.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys İmâmü’l-Hüdâ Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm es-. Kitab-ı Mukaddime-i Ebü’l-Leys es-Semerkandi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 1987.
• Süslü, Zahir. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Arapça Fıkıh Kitaplarının Osmanlıca Manzum Tercümeleri”. Bütün Yönleriyle Osmanlıca ve Mirası Sempozyumu (26-27 Nisan 2016, Kırıkkale). 141-149. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi, 2016.
• Tercüme-i Vikaye. Manisa İl Halk Kütüphanesi (8488, 655/1). Terceme-i Vikayetü’r-Rivaye. Milli Kütüphane: Yazmalar Koleksiyonu (1162).
• Tombal Çiftçi, Nazan. “17. Yüzyıla Ait Bir Fıkıh Kitabı Olan Tercüme-i Sadru’ş Şeriʻa’nın 130b/06-160b/14’ü Kapsayan Varaklarının İncelenmesi”. International Journal of Filologia 5 (2021), 229-239.
• Toparlı, Recep. Kitab fi’l-Fıkh: Şekil Bilgisi Özellikleri, Örnek Metin. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 1993.
• Toparlı, Recep. Memluk-Kıpçakçası Dil Yadigarları ve İrşade’l-Müluk ve’s-Selatin. Atatürk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1978.
• Turan, Şerafettin. “Kemalpaşazade”. DİA. 25:238-240. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2022.
• Tuzcu, Recep (ed.). Bedruddin el-Ayni Sempozyumu (10-12 Mayıs 2013, Gaziantep). Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, 2016.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Mecmua”. DİA. 28:265-268. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003.
• Yazar, Sadık. Anadolu Sahası Klasik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği. İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 2011.
• Yazar, Sadık. “Osmanlı Döneminde Fıkıh Sahasında Yapılmış Türkçe Tercümeler”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 23 (2014), 49-166.
• Yıldız, Sara Nur. “A Hanafi Law Manual in the Vernacular: Devletoğlu Yusuf Balıkesri’s Turkish Verse Adaptation of the Hidaya-Wiqaya Textual Tradition for the Ottoman Sultan Murad II (824/1424)”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 80/2 (2017), 283-304.
• Yılmaz, Fetullah. “Orta Asya Fıkhını Anadolu’ya Taşıyan Eser: Mehmed Mevkufati’nin Mülteka Tercümesi ve Şerhi”. Orta Asya’dan Anadolu’ya İlmin Yolculuğu. 228-237. Karabük: Karabük Üniversitesi, 2021.