Şeyh Sadûk ve Mu‘tezile-İmâmiyye Etkileşimindeki Rolü

Yıl 2022, , 222 - 246, 31.12.2022

Bekir Altun

https://doi.org/10.48203/siader.1207036

Öz

Mu‘tezile ile İmâmiyye arasındaki entelektüel ilişki hicrî ikinci asrın ilk yarısına kadar dayanmaktadır. Erken dönem kaynaklarda bu dönemde yaşayan her iki mezhep âlimlerinin çeşitli konularda birbirini etkilediği zikredilmiştir. İki mezhep arasındaki etkileşimin en somut örnekleri ise Büveyhîler döneminde meydana gelmiştir. Hem Mu‘tezile’nin hem de İmâmiyye’nin önde gelen bazı âlimleri bu dönemde yaşamıştır. Bunlardan biri de dönemin ilk Şiî-İmâmî âlimlerinden Şeyh Sadûk’tur (ö. 381/991-992). Şeyh Sadûk akılcı tutuma menfî yaklaşım gösteren katı bir ahbâr âlimi olarak bilinir. Peki, ahbâra sıkı sıkıya bağlı ve akla önem vermeyen biri olarak bilinen Şeyh Sadûk’un Mu‘tezile-İmâmiyye etkileşiminde nasıl bir rolü olabilir? İşte bu sorunun cevabı Büveyhî emiri Ruknüddevle’nin daveti üzerine gittiği Rey şehrinde Mu‘tezilî Sâhib b. Abbâd ile karşılaşmasından sonraki hayatında saklıdır. Bu nedenle onun fikrî hayatının akla yaklaşımı bakımından Sahîb b. Abbâd’dan önce ve sonra olmak üzere iki dönemde incelenmesi önem arz eder. Bu çalışmada, Şeyh Sadûk’un düşünce dünyasındaki bu değişim incelendikten sonra onun fikirlerine tesir eden Mu‘tezilî fikirler üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Mu‘tezile, İmâmiyye, Şeyh Sadûk, Sâhib b. Abbâd, Mu‘tezile-İmâmiyye Etkileşimi

al-Shaykh al-Ṣadūq and Its Role in the Mu‘tazila-Imāmiyya Interaction

Öz

The intellectual relationship between the Mu‘tazila and the Imāmiyya dates back to the first half of the second century AH. In some works of the early period, it is mentioned that the scholars of both sects who lived in this period influenced each other on various issues. The most concrete examples of the interaction between the two sects took place during the Buwayhids period. Some of the leading scholars of both Mu‘tazila and Imāmiyya lived in this period. One of them is al-Shaykh al-Ṣadūq (d. 381/991-992), one of the first Shiite-Imāmite scholars of the period. al-Shaykh al-Ṣadūq is known as a strict akhbār scholar who has a negative approach to rationalism. So, what role could al-Shaykh al-Ṣadūq, who is known as a strict Akhbārī and disregards of reason, have in the Mu‘tazila-Imāmiyya interaction? The answer to this question is hidden in his life after meeting the Mu‘tazilī al-Ṣāhib b. ‘Abbād in the city of Rayy, where he went upon the invitation of the Buwayhid Amir Rukn al-Dawla. For this reason, it is necessary to examine his intellectual life in two periods, before and after al-Ṣāhib b. ‘Abbād, in terms of his approach to reason. In this study, after examining this change in al-Shaykh al-Ṣadūq’s intellectual life, the Mu‘tazilite thoughts that influenced his opinions will be emphasized.

Anahtar Kelimeler

History of İslamic Sects, Mu‘tazila, Imāmiyya, al-Shaykh al-Ṣadūq, al-Ṣāhib b. ‘Abbād, Mu‘tazila-Imāmiyya Interaction

Kaynakça

• Abdulsater, Hussein Ali. Shi‘i Doctrine Mu‘tazili Theology: al-Sharīf al-Murtaḍā and Imami Discourse. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2017.
• Abdülhamid, İrfan. The Intellectual Relationship between Mu‘tazilism and Shî‘ism. Cambridge: Cambridge University, Doktora Tezi, 1965.
• Abdünneccâr, Emel Ahmed. es-Sıfâtu’l-İlâhiyye beyne’ş-Şîa ve’l-Mu‘tezile alâ Dav‘i’l-Akîdeti Ehli’s-Sünneti’s-Sâlih. Gazze: el-Câmiatü’l-İslamiyye Külliyyetü Usûli’d-Dîn, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Akhtar, S. Waheed. Early Shī‘ite Imāmiyyah Thinkers. New Delhi: Ashish Publishing House, 1988.
• Akoğlu, Muharrem. Büveyhîler Döneminde Mu‘tezile. Ankara: İlâhiyât, 2008.
• Altun, Bekir. Büveyhîler Döneminde Mu‘tezile-İmâmiyye Etkileşimi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Arslan, Hulusi. İslam Düşünce Geleneğinde Şia-Mu‘tezile Etkileşimi (Şerîf el-Murtazâ Örneği). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Bahrânî, Yûsuf b. Ahmed. Lü’lüetü’l-Bahreyn fi’l-İcâzât ve Terâcimü Ricâli’l-Hadîs. thk. Muhammed Sâdık Âl-i Bahrululûm. Mename: Mektebetü Fahrâvî, 2008.
• Belhî, Ebu’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed el-Ka‘bî. Kitâbu’l-Makâlât ve Meahû Uyûnu’l-Mesâil ve’l-Cevâbât. thk. Hüseyin Hansu vd. İstanbul: KURAMER, 2018.
• Belhî, Ebu’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed el-Ka‘bî. “Uyûnu’l-Mesâil”. Kitâbu’l-Makâlât. thk. Hüseyin Hansu vd. 547-668. İstanbul: KURAMER, 1. Basım, 2018.
• Bulut, Halil İbrahim. “İlk Dönem İmâmî Kaynaklarda Gaybet Anlayışı”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2004), 49-68.
• Bulut, Halil İbrahim. Şia’da Usulîliğin Doğuşu ve Şeyh Müfid. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
• Busse, Heribert. “Iran Under The Bûyids”. The Cambridge History of Iran. ed. R.N. Frye. 4/250-304. Cambridge: Cambridge University Press, 5. Basım, 2007.
• Câbirî, Ali Hüseyin. el-Fikru’s-Selefî inde’ş-Şîati’l-İsnâ Aşeriyye. Bağdat: Menşûrâtü Dâru’l-Hüseyin, 2010.
• Ca‘ferî, Muhammed Rızâ. “el-Kelâm inde’l-İmâmiyye: Neş’etühü ve Tatavvuruhu ve Mevkiu’ş-Şeyhi’l-Müfîd minhü”. Hayâtu’ş-Şeyhi’l-Müfîd Muhammed b. Muhammed b. el-Nu‘mân el-Ukberî. Kum: Dâru’l-Müfîd, 1431.
• Cahen, Claude. “Buwayhids or Buyids”. The Encyclopaedia of Islam. 1/1350-1357. Leiden: Brill, 1986.
• Cübbâî, Ebû Ali. Kitâbu’l-Makâlât: İtikâdî Mezheplere Yönelik Klasik Bir Eleştiri. çev. Özkan Şimşek vd. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Çelebi, İlyas. “Giriş”. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse (Mu‘tezile’nin Beş İlkesi). mlf. Kâdî Abdülcebbâr. 1/11-61. İstanbul: TYEK Yayınları, 2013.
• Çelebi, İlyas. “Sâhib b. Abbâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/512-515. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Daftary, Farhad. Şii İslam Tarihi. çev. Ahmet Fethi Yıldırım. İstanbul: Alfa Yayınları, 2016.
• Dalkılıç, Mehmet. “Kâdî Abdülcebbâr’a Göre Seneviye ve Ekolleri”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (2003), 159-180.
• Demirer, Hasan Basri. Hicrî III. Asırda Mu‘tezile-Şia Etkileşimi. Çorum: Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Eliash, Joseph. “The Sî‘ite Qur’ân: A Reconsideration of Goldziher’s Interpretation”. Arabica: Journal of Arabic and İslamic Studies 16/1 (1969), 15-24.
• Emîn, Muhsin el-Âmilî. A‘yânu’ş-Şîa. Beyrut: Dâru’t-Taâruf, 1983.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn (İlk Dönem İslâm Mezhepleri). çev. Ömer Aydın - Mehmet Dalkılıç. İstanbul: TYEK Yayınları, 2019.
• Feyyûmî, Muhammed İbrâhîm. eş-Şîatü’l-Arabiyye ve’z-Zeydiyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’i-Arabî, 2002.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Önsöz”. Risâletü’l-İ‘tikâdâti’l-İmâmiyye (Şiî-İmâmiyye’nin İnanç Esasları). mlf. eş-Şeyh es-Sadûk. 3-9. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1978.
• Fyzee, A. A. “Ibn Bâbawayh (I)”. The Encyclopaedia of Islam. 3/726-727. Leiden: Brill, 1986.
• Güner, Ahmet. “Büveyhîler Dönemi Çok Seslilik”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (1999), 47-72.
• Güner, Ahmet. Büveyhilerden Adudu’d-Devle ve Dönemi, (338-372/949-983). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
• Güner, Ahmet. Büveyhîlerin Şiî-Sünnî Siyaseti. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 1999.
• Hâkim el-Cüşemî, Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed. “Şerhu’l-Uyûn”. Fazlu’l-İ‘tizâl ve Tabakâtü’l-Mu’tezile. thk. Fuâd Seyyid. 365-399. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye, 1986.
• Hakyemez, Cemil. “On İkinci İmam’ın Gaybeti Fikrinin Ortaya Çıkışı”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 8/3 (2008), 9-25.
• Hânsârî, Muhammed Bâkır el-Mûsevî. Ravdâtü’l-Cennât fî Ahvâli’l-Ulemâ ve’s-Sâdât. 8 Cilt. Beyrut: ed-Dâru’l-İslâmiyye, 1991.
• Hatiboğlu, İbrahim. “Muammerûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/325-326. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Hayyât, Ebu’l-Hüseyin. el-İntisar: Mu’tezile Müdafaası. çev. Macit Yüksel. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Hillî, Takiyyuddîn el-Hasan b. Ali b. Dâvud. Kitâbu’r-Ricâl. thk. Muhammed Sâdık Âl-i Bahrululûm. Tahran: Çaphâne-i Dânişgâh-i Tahrân, 1383.
• Howard, İ.K.A. “Şî’î Kelâm Edebiyatı”. çev. Mehmet Ali Büyükkara. Kur’an Mesajı İlmi Araştırmalar Dergisi 2/22, 23, 24 (Şubat 1999), 206-226.
• Hûî, Ebu’l-Kâsım el-Mûsevî. Mu‘cemu Ricâli’l-Hadîs ve Tafsîlü Tabakâti’r-Ruvât. 24 Cilt. Necef: Müessesetü’l-İmâm el-Hûî, 5. Basım, 1992.
• Işık, İsmail. “Burhan-ı Temanû’ya Eleştirel Bir Yaklaşım”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2010), 17-44.
• İbn Hacer, Ahmed b. Alî b. Muhammed b. Hacer el-Askalânî. Lisânü’l-Mîzân. 10 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Havkal, Ebû el-Kâsım b. Havkal en-Nasîbî. Kitâbu Sûrati’l-Arz. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1992.
• İbn Şehrâşûb, Muhammed b. Ali b. Şehrâşûb. Meâlimü’l-Ulemâ. thk. Muhammed Sâdık Âl-i Bahrululûm. Beyrut: Dâru’l-Edvâ, ts.
• İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-Târîh. thk. Ebu’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrut: el-Matbaatü’l-Katôlikiyye, 1961.
• İbnü’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ya’kûb. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• İstahrî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed. Kitâbu Mesâliki’l-Memâlik. Leiden: Matbau Brill, 1870.
• Jassim, Hussain. The Occultation of the Twelfth Imam (A Historical Background). Cambridge: The Muhammedi Trust, 1982.
• Kabir, Mafizullah. The Buwayhid Dynasty of Baghdad (334/946-447/1055). Calcutta: Iran Society, 1964.
• Kâdî Abdülcebbâr, Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl. 20 Cilt. Kâhire: ed-Dâru’l-Mısriyye, 1963.
• Kâdî Abdülcebbâr, Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. “el-Muhtasar fî Usûli’d-Dîn”. Resâilü’l-Adl ve’t-Tevhîd. thk. Muhammed Amâra. 1/161-253. Kahire: Dâru’l-Hilâl, 1971.
• Kâdî Abdülcebbâr, Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Münye ve’l-Emel. haz. İbnü’l-Murtazâ. İskenderiye: Dâru’l-Ma‘rifeti’l-Câmiiyye, 1985.
• Kâdî Abdülcebbâr, Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. “Fazlü’l-İ‘tizâl ve Tabakâtü’l-Mu‘tezile”. Fazlü’l-İ‘tizâl ve Tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Fuâd Seyyid. 129-358. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye, 1986.
• Kâdî Abdülcebbâr, Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse: Mu‘tezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: TYEK Yayınları, 2013.
• Kâdî İyâz, İyâz b. Mûsa. Tertîbü’l-Medârik ve Takrîbü’l-Mesâlik li Ma’rifeti A’lâmi Mezhebi Mâlik. thk. Saîd Ahmed A’râb. 8 Cilt. Rabat: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1982.
• Kartaloğlu, Habib. “İmamiyye’de Ahbârî-Usûlî Farklılaşması: Şeyh Saduk ve Şeyh Müfîd Örneği”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/24 (Şubat 2011), 193-216.
• Kartaloğlu, Habib. “Şeyh Sadûk”. Erken Dönem Şiî Düşünürler. ed. Halil İbrahim Bulut. 195-242. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017.
• Kartaloğlu, Habib. Şeyh Saduk ve Şeyh Müfîd Bağlamında İmâmiyye’de Ahbârî-Usûlî Farklılaşması. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Kartaloğlu, Habib. “Şiî-Usûlî Düşüncenin Ortaya Çıkış Sebepleri Üzerine Mülahazalar”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/33 (2016), 75-90.
• Korkmazgöz, Rıza. “Mu’tezile ve Şîa Arasında Fikri Bağlantı Meselesi İlahi Adalet İlkesi Bağlamında Kâdî Abdülcebbâr ve Ebû Ca’fer et-Tûsî Arasında Bir Karşılaştırma”. Kelam Araştırmaları Dergisi 16/2 (2018), 264-293.
• Korkmazgöz, Rıza. “Mu’tezile ve Şîa Arasında Fikri Bağlantı Meselesi: Tevhid İlkesi Bağlamında Kâdî Abdülcebbâr ve Ebû Ca’fer et-Tûsî Arasında Bir Karşılaştırma”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45 (2018), 291-327.
• Kraemer, Joel L. Humanism in The Renaissance of Islam: The Cultural Revival During The Buyid Age. Leiden: Brill, 1986.
• Kummî, Abbâs. el-Künâ ve’l-Elkâb. Tahran: Mektebetü’s-Sadr, 1368.
• Küleynî, Muhammed b. Ya’kûb. el-Kâfî / Usûlü’l-Kâfî. 8 Cilt. Beyrut: Menşûrâtü’l-Fecr, 2007.
• Lâşîn, Abdülfettâh. Belâgatü’l-Kur’ân fî Âsâri’l-Kâdî Abdülcebbâr ve Eseruhu fi’d-Dirâsâti’l-Belâga. Kahire: Dâru’l-Fikri’i-Arabî, 1978.
• MacDonald, Duncan Black. Development of Muslim Jurisprudence and Constitutional Theory. New York: Charles Scribner’s Sons, 1903.
• Madelung, Wilferd. Dinî Ekoller ve Mezhepler. çev. A. Bülent Ünal. İzmir: Acme, 2001.
• Madelung, Wilferd. “İmam Kasım b. İbrahim ve Mu’tezilîlik”. çev. Mehmet Ümit. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2002), 394-406.
• McDermott, Martin J. The Theology of al-Shaikh al-Mufīd. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1978.
• Menâî, Âişe Yûsuf. Usûlü’l-Akîde beyne’l-Mu’tezile ve’ş-Şîati’l-İmâmiyye. Doha: Dâru’s-Sekâfe, 1992.
• Mes’ûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin. Murûcu’z-Zeheb ve Meâdinü’l-Cevher. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Mez, Adam. Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti: İslâm’ın Rönesansı. çev. Salih Şaban. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• Mukaddem, Hüseyin Hüseyniyan. “Nevbahtî Ailesinin Şiî Düşüncenin Gelişimindeki Etkisi”. çev. Şahin Ahmetoğlu. Turkish Journal of Shiite Studies 1/1 (2019), 95-117.
• Murtazâ, Ali b. Hüseyin b. Mûsâ eş-Şerîf. el-Mülahhas fî Usûli’d-Dîn. thk. Muhammed Rızâ el-Ensârî. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, 1381.
• Murtazâ, Ali b. Hüseyin b. Mûsâ eş-Şerîf. Şerhu Cümeli’l-İlm ve’l-Amel. thk. Ya’kûb el-Ca‘ferî. Kum: Dâru’l-Üsve, 1419.
• Müfîd, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Nu‘mân eş-Şeyh. en-Nüket fî Mukaddimâti’l-Usûl. thk. Rızâ el-Muhtârî. Kum: el-Mü’temeru’l-Âlemî li-Elfiyeti’ş-Şeyhi’l-Müfîd, 1413.
• Müfîd, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Nu‘mân eş-Şeyh. Evâilü’l-Makâlât fi’l-Mezâhib ve’l-Muhtârât. thk. İbrâhîm el-Ensârî. Kum: el-Mü’temeru’l-Âlemî li-Elfiyeti’ş-Şeyhi’l-Müfîd, 1413.
• Müfîd, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Nu‘mân eş-Şeyh. Tashîhu’l-İ‘tikâdâti’l-İmâmiyye. thk. Hüseyin Dergâhî. Kum: el-Mü’temeru’l-Âlemî li-Elfiyeti’ş-Şeyhi’l-Müfîd, 1413.
• Necâşî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Ali. Ricâlü’n-Necâşî. Beyrut: Şeriketü’l-A‘lemî, 2010.
• Ni‘me, Abdullah. Felâsifetü’ş-Şîa Hayâtühüm ve Ârâuhum. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, 1987.
• Osmân, Abdülkerîm. “Mukaddime”. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. mlf. Kâdî Abdülcebbâr. 13-36. Kahire: Mektebetü Vehbe, 3. Basım, 1996.
• Öz, Mustafa. “İbn Bâbeveyh Şeyh Sadûk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/345-348. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Öz, Mustafa. “Nevbahtî İsmâîl b. Ali”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/36-37. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Öztuna, Yılmaz. Devletler ve Hanedanlar. 5 Cilt. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 3. Basım, 2005.
• Öztürk, Mustafa. “Hz. Ali ve Hz. Fâtıma’ya Nisbet Edilen Mushafların Mahiyeti”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2006), 15-38.
• Rabbânî, Abdurrahîm eş-Şîrâzî. “Hayâtu’l-Müellif”. Meâni’l-Ahbâr. mlf. Şeyh Sadûk. 7-94. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1979.
• Sadûk, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali b. Hüseyin b. Bâbeveyh eş-Şeyh. et-Tevhîd. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Sadûk, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali b. Hüseyin b. Bâbeveyh eş-Şeyh. Kemâlü’d-Dîn ve Tamâmu’n-Ni‘me. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-A‘lemî, 1991.
• Sadûk, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali b. Hüseyin b. Bâbeveyh eş-Şeyh. Risâletü’l-İ‘tikâdâti’l-İmâmiyye (Şiî-İmâmiyye’nin İnanç Esasları). çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1978.
• Sadûk, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali b. Hüseyin b. Bâbeveyh eş-Şeyh. Uyûnu Ahbâri’r-Rızâ. 2 Cilt. Kum: Menşûrâtü eş-Şerîf er-Radî, 1378.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Seneviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/521-522. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Sonay, Ahmet. Tarihsel Süreçte Mu’tezile-İmâmiyye İlişkisi. Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Tabâne, Bedevî Ahmed. es-Sâhib b. Abbâd el-Vezîr el-Edîb el-Âlim. Kahire: Matbaa Mısr, ts.
• Tahrânî, Âgâ Buzurg. ez-Zerîa ilâ Tasnîfi’ş-Şîa. 25 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Edvâ, 1983.
• Tahrânî, Âgâ Buzurg. Tabakâtü A’lâmi’ş-Şîa. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İhyâi Türâsi’l-Arabî, 2009.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân Ali b. Muhammed. Ahlâku’l-Vezîreyn: Mesâlibü’l-Vezireyn es-Sâhib b. Abbâd ve İbnü’l-Amîd. thk. Muhammed b. Tâvît et-Tancî. Beyrut: Dâru Sâdır, 1992.
• Tûsî, Ebû Ca’fer Muhammed b. el-Hasan. el-Fihrist. thk. Muhammed Sâdık Âl-i Bahrululûm. Kum: Menşûrâtü eş-Şerîf er-Radî, ts.
• Tûsî, Ebû Ca’fer Muhammed b. el-Hasan. el-İktisâd fîmâ Yecibu ale’l-İbâd. thk. Muhammed Kâzım el-Mûsevî. Kum: Merkezü Nûri’l-Envâr, 1430.
• Tûsî, Ebû Ca’fer Muhammed b. el-Hasan. Temhîdü’l-Usûl fî İlmi’l-Kelâm. Kum: Merkez-i Tahsîsi-yi İlm-i Kelâm, 1394.
• Tüsterî, Kâdî Nûrullah el-Mar’aşî (eş-Şüşterî). Mecâlisü’l-Mü’minîn. Dâru’l-Hişâm, ts.
• Uyar, Mazlum. “Akla Dayalı Şi’î Kelâmının Oluşmasında Mu’tezile’nin Rolü ve Şeyh Müfîd”. İslâmî Araştırmalar 13/1 (2000), 101-112.
• Uyar, Mazlum. “Gaybet Sonrası Şii Kelamının Teşekkülü ve Mutezile”. İslâmiyât 2/3 (1999), 153-170.
• Uyar, Mazlum. İmâmiyye Şîası’nda Düşünce Ekolleri: Ahbârîlik. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2000.
• Ümit, Mehmet. “Hazar Zeydîleri ve Mu’tezilîler”. İslâmî İlimler Dergisi 1 (2011), 231-254.
• Ümit, Mehmet. “Kur’an’a Yönelik Tahrif İddialarına Zeydî Tepki”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (Ocak 2006), 65-80.
• Ümit, Mehmet. Zeydiyye-Mu’tezile Etkileşimi: Zeyd b. Ali’den Kâsım er-Ressî’nin Ölümüne Kadar. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Üzüm, İlyas. “İbn Bâbeveyh Ebü’l-Hasan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/344-345. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Üzüm, İlyas. “Nevbahtî Hasan b. Mûsâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/35-36. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Watt, William Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Umran Yayınları, 1. Basım, 1981.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Vahdâniyyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/428-430. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.