Erken Dönemde Şîa-Mu‘tezile Etkileşiminin Tarihi Seyri

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 1, 75 - 92, 30.06.2021

Hasan Basri Demirer

https://doi.org/10.48203/siader.844184

Öz

Şîa ve Mu‘tezile, İslam düşünce tarihinde ortaya çıkan ilk mezhebî oluşumlardandır. Mu‘tezile, itikadî
meselelelerin izahında akla ve felsefeye başvurmasıyla; Şîa ise imamet görüşü ile ön plana çıkmıştır.
Söz konusu iki mezhebin ortaya çıktıkları bölge ile ilk teşekkül dönemleri belli ölçüde paralellik
göstermektedir. Bu bağlamda Mu‘tezile ve Şîa’nın hicrî ikinci asrın başlarında ortaya çıktıkları ve bu
dönemden itibaren bir etkileşim halinde oldukları söylenebilir. Çalışmada ilk olarak, çoğunlukla
Mu‘tezile’nin etkileyen, Şîa’nın ise etkilenen tarafta olduğu ortaya konulmaya çalışılmış, Şîa’nın
Mu‘tezile’den etkilenmediği iddiası incelenmiştir. Ardından, Mu‘tezile’nin ortaya çıkışı ile başlayıp,
Şîa’nın usûlî düşünceyi benimsediği döneme kadar geçen sürede kurulan ilişki, tarihî süreç
gözetilerek ortaya konulmaya çalışılmıştır. Şîa’nın özellikle on ikinci imamın gaybetine ilişkin
fikirleri rasyonalize etme teşebbüsleri, Mu‘tezile ile fikrî yakınlaşmasında etkili olmuştur. Ebû Sehl
Nevbahtî ve İbn Kıbbe’nin girişimleri ile başlayan aklîleşme süreci, İbn Cüneyd ve İbn Ebî Akîl gibi Şiî
alimlerle devam etmiş, Şeyh Müfîd ile birlikte fikrî kurumsallaşma tamamlanarak usûlî düşünce
teşekkül etmiştir. Şeyh Müfîd’in benimsediği Mu‘tezilî fikirler, öğrencileri Şerif Murtaza ve Şeyh Tusî
tarafından devam ettirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Şîa, Mu'tezile, Siyaset, İtikad

Historical Course of Shia-Mu'tazila Interaction in the Early Period

Öz

Shia and Mu‘tazila are two of the first sectarian formations appearing in the history of Islamic
thought. Mu‘tazila took over with his appeal to reason and philosophy in explaining religious issues,
Shia came to the fore with the view of imamate. The region in which these two sects emerged and
their first formation period show a certain parallelism. In this context, it can be said that Mu‘tazila
and Shia emerged at the beginning of the second century AH and they have been in interaction since
that period. In this study, firstly, it is tried to put forward that mostly Mu‘tazila affected the other,
and Shia was the influenced party, also the claim that Shia was not affected by Mu‘tazila is examined.
Then, the relationship established in the period from the emergence of Mu‘tazila to the adoption of
the usuli thought by Shia, is tried to be put forward by considering the historical process. The
attempts of Shia to rationalize the ideas concerning the twelfth imam’s ghaybah/occultation, in
particular, were effective in her intellectual convergence with Mu‘tazila. The process of
rationalization, which started with the initiatives of Abu Sahl Nawbakhti and Ibn Qıbbe, continued
with Shi'ite scholars such as Ibn Cuneyd and Ibn Abi Akil, with Sheikh Mufid, the intellectual
institutionalization was completed and usuli thought was formed. The Mu‘tazilite ideas adopted by
Sheikh Mufid were continued by his students Sherif Murtada and Sheikh Tusi.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Shia, Mu'tazila, Creed, Politics

Kaynakça

• Abdülhamid, İrfan. İslam’da İtikadî Mezhepler ve Akaid Esasları, çev. M. Saim Yeprem. Ankara: TDV Yayınları, 2014.
• Akoğlu, Muharrem. Mihne Sürecinde Mu‘tezile. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Amerrecî, Ahmed Şevki İbrahim. el-Mu‘tezile fî Bağdâd ve eseruhum fi’l-hayati’l-fikriyye ve’s-siyasiyye. Kahire: Mektebetü Madbûlî, 2000.
• Arpaguş, Hatice K. “Bağdat Mu‘tezile Ekolü: Ka’bî Örneği”. Uluslararası İslam Medeniyetinde Bağdat (Medinetü’s-Selam) Uluslararası Sempozyum. İstanbul: 2008.
• Arslan, Hulûsi. İslam Düşünce Geleneğinde Şîa-Mu‘tezile Etkileşimi (Şerif el-Murtaza Örneği). İstanbul: Endülüs Yayınevi, 2017.
• Ay, Mahmut. Mu‘tezile ve Siyaset Mu‘tezilizmin İktidar Mücadelesi. İstanbul: Pınar Yayınları, 2002.
• Aydınlı, Osman. Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mu‘tezile Ekolü Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Bulut, Halil İbrahim. “Şeyh Müfîd Hayatı ve Görüşleri”, Erken Dönem Şiî Düşünürler. ed. a. mlf. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017.
• Bulut, Halil İbrahim. Şîa’da Usûlîliğin Doğuşu ve Şeyh Müfîd. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
• Cârullah, Zühdî. el-Mu‘tezile. Beyrut: el-Ehliyyetu li’n-Neşr ve’t-Tevzî, 1974.
• Cennet, Mehmet Zülfi. “Mezhebî Kimliğin Belirlenmesinde Algı Yanılması- Şerif Murtaza’nın Şiîliği ve Mu‘tezilîliği”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18/1. Ocak 2016.
• Daftary, Farhad. Şiî İslam Tarihi, çev. Ahmet Fethi Yıldırım. İstanbul: Alfa Tarih, 2016.
• Demir, Habip. Horasan’da Şiîlik İran’da Şiîliğin Tarihsel Kökleri. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Demir, Osman. “Bağdat Mu‘tezile Kelamcıları ve Dönemin Fikrî ve Siyasî Yapılanmasına Olan Etkileri”. İslam Medeniyetinde Bağdat (Medinetü’s-Selam) Uluslararası Sempozyum. İstanbul: 2008.
• Emin, Muhsin. A’yânu’ş-Şîa. thk. Hasan Emin. Beyrut: Daru’t-Teârif li’l-Matbuât, 1983.
• Eş’ari, Ebû’l-Hasan. Makâlâtu’l-İslamiyyîn ve’htilafi’l-Musallîn, thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Kahire: Mektebetu’n-nehdati’l-Mısriyye, 1950.
• Goldziher, Ignaz. İslam’da Fıkıh ve Akaid, çev. İlhan Başgöz. Ankara: Ardıç Yayınları, 2004.
• Hakyemez, Cemil. Bişr b. Mu‘temir ve Mu‘tezile’nin Bağdat Ekolünün Doğuşu. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Hakyemez, Cemil. Şîa’da Gaybet İnancı ve Gaib On İkinci İmam. İstanbul: İsam Yayınları, 2009.
• Hayyât, Ebu’l-Huseyin. Kitâbu’l-İntisâr ve’r-Redd alâ İbni’r-Ravendiyyi’l-Mülhid. thk. H. S. Nyberg. Beyrut: Mektebetü Dari’l-Arabiyyeti li’l-Kitâb, 1993.
• Hayyât, Ebu’l-Huseyin. el-İntisar: Mu‘tezile Müdafaası. çev. Yüksel Macit. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Hıfzî, Abdüllatif b. Abdülkadir. Te’sîru’l-Mu‘tezile fi’l-Havaric ve’ş-Şîa esbabuhu ve mezahiruhu. Cidde: Daru’l-Endelüsi’l-Hudarâ, 2000.
• Howard, I.K.A. “Şiî Kelam Edebiyatı”, çev. M. Ali Büyükkara, Kur’an Mesajı İlmî Araştırmalar Dergisi, 2/22-24 (1999/2), 206-226.
• Hussain, Jassim M. The Occultation of the Twelfth Imam (A Historical Background). London: Muhammadi Trust, 1982.
• İbn Ebi’l-Hadid, Şerhu Nehci’l-Belağa. Beyrut: 1995.
• İbn Murtaza, Ahmed b. Yahya. Tabakâtu’l-Mu‘tezile, thk. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1960.
• İbn Nedîm. Fihrist. Beyrut: Daru’l-Marife, 1994.
• Kâdî Abdulcebbar. Fadlu’l-İ’tizal ve Tabakâtu’l-Mu‘tezile. thk. Fuad Seyyid. Tunus: 1974.
• Kartaloğlu, Habib. - Erdinç, Ziya. “Şiî Usûlî Düşünce Açısından Şeyh Müfîd ile Şerif el- Murtaza Mukayesesi”, e-makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi, 10/1. Bahar 2017.
• Kartaloğlu, Habib. Şerif el-Murtaza (ö. 436/1044) ve Şiî Usûlî Gelenekteki Yeri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Kasımî, Cemâleddin. Târihu’l-Cehmiyye ve’l-Mu‘tezile. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1979.
• Kummî, Sa‘d b. Abdullah. Nevbahtî, Hasan b. Musa. Kitabu’l-Makâlât ve’l-Fırâk, Fırâku’şŞîa Şiî Fırkalar çev. Hasan Onat vd. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
• Madelung, Wilferd. “Imamism and Mu‘tazilite Theology”, Le Shi‘isme Imamite. Paris: Presses Universitaires de France, 1970.
• Mcdermott, Martin J. The Theology of al-Shaikh al-Mufîd. Beyrut: Daru’l-Meşrik, 1978.
• Menâî, Aişe Yusuf. Usûlü’l-Akîde Beyne’l-Mu‘tezile ve’ş-Şîati’l-İmamiyye. Doha: Daru’s- Sekâfe, 1996.
• Mes’ûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin. Murûcu’z-Zeheb. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Kahire: 1958.
• Mez, Adam. Onuncu Yüzyılda İslam Medeniyeti İslam’ın Rönesansı, çev. Salih Şaban. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Modarressi, Hossein. Crisis and Consolidation in the Formative Period of Shi’ite Islam: Abu Ja’far Ibn Qıba Al-Razi and His Contribution to Imamite Shi’ite Thought. Princeton: 1993.
• Murtaza, Şerif. Resailü’ş-Şerif el-Murtaza. haz. Seyyid Mehdi er-Recaî. Kum: Daru’l- Kur’ani’l-Kerim, 1405/1984.
• Ni‘me, Abdullah. Felâsifetü’ş-Şîa hayâtühüm ve ârâuhum. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, 1987.
• Necâşî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Ali. Ricâlü’n-Necâşî. Beyrut: Şirketü’l-A‘lâmî, 2010.
• Öz, Mustafa. “Küleynî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002. 26/538-539.
• Öz, Mustafa. “Şerif el-Murtaza”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. 38/586-588.
• Sofuoğlu, M. Cemal. “el-Kâfî” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2001. 24/148.
• Şehristânî, Abdülkerim. el-Milel ve’n-Nihal. thk. Emir Ali Mehna, Ali Hasan Faur. Beyrut: Daru’l-Marife, 1993.
• Şerif Murtaza. Emali’l-Murtaza Ğuraru’l-Fevâid ve Duraru’l-Kalaid. thk. Muhammed Ebu’l- Fadl İbrahim. Kahire: Daru İhyai Kütübi’l-Arabiyye, 1954.
• Şeybî, Kamil Mustafa. el-Fikru’ş-Şiî ve’n-Nezâ’atu’s-Sufiyye. Bağdat: Mektebetu’n-Nehda, 1966.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Nu’manî el-Ukberî. Evâilü’l-Makâlât. thk. Şeyh İbrahim el- Ensârî. Beyrut: Musannefâtu’ş-Şeyh Müfîd, 1993.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Nu’manî el-Ukberî. el-Mesâilü’l-Aşera fi’l-Ğaybe, thk. Şeyh Faris el-Hasûn, Beyrut: Musannefâtu’ş-Şeyh Müfîd, 1993.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Nu’manî el-Ukberî. Tashîhu İ’tikâdâti’l-İmamiyye, thk. Hüseyin Dergâhî, Beyrut: Musannefâtu’ş-Şeyh Müfîd, 1993.
• Şeyh Saduk, İbn Babeveyh Kummî. Risaletu’l-İ’tikâdâti’l-İmamiyye (Şii-İmamiyye’nin İnanç Esasları). çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1978.
• Tritton, Arthur Stanley. İslam Kelamı. çev. Mehmet Dağ. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1983.
• Tûsî, Şeyhü’t-Taife Ebû Ca’fer. el-İstibsar fîmâ ihtelefe mine’l-Ahbâr. thk. Ali ekber elĞıfarî. Daru’l-Hadis li’t-tebeati ve’n-neşr. Kum 1380/1960.
• Tûsî, Şeyhü’t-Taife Ebû Ca’fer. Tehzîbu’l-Ahkam fi şerhi’l-Muknia. thk. Ali Ekber el-Ğıfarî. Daru’l-Kütübi’l-İslamiyye. Tahran 1385/1965.
• Uyar, Mazlum. “Gaybet Sonrası Şii Kelamın Teşekkülü ve Mu‘tezile”, İslamiyat Dergisi, 2/3, (Temmuz 1999), s. 153-170.
• Uyar, Mazlum. “İbnü’l-Cüneyd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000. 21/5-6.
• Ümit, Mehmet. Hicri Üçüncü Asırda Şiî-Mu‘tezilî İmamet Tartışmaları ve İskâfî’nin Yeri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Ümit, Mehmet. Zeydiyye-Mu‘tezile Etkileşimi Zeyd b. Ali’den Kasım er-Ressî’nin Ölümüne Kadar. İstanbul: İsam Yayınları, 2010.
• Üzüm, İlyas. “Kütüb-i Erbaa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2003. 27/4-6.
• Watt, Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Sarkaç Yayınları, 4. Bsk. t.y.
• ez-Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed. Mîzanu’l-İ’tidâl fî Nakdi’r-Ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, 1995.