Gulât-ı Şîa’nın Ehl-i Beyt Taraftarlığının Sosyopolitik Nedenleri

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 2, 149 - 173, 31.12.2024

Metin Gürpınar , Mehmet Çelenk

https://doi.org/10.48203/siader.1573040

Öz

İslam düşünce tarihinin iki ana kutbunu oluşturan Ehl-i sünnet ve Şîa temel inanç ve uygulamalarda birbirine oldukça yakındır. Bu yönüyle İslam geleneği mezhebi farklılaşmayı hiçbir zaman din farklılaşması, Hristiyanlık ve sair dinler düzeyinde tecrübe etmemiştir. Özü itibarıyla Hz. Peygamber dönemi sonrası İslam toplumunun liderlik sorunu etrafında şekillenen Sünnîlik ve Şiîlik farklılaşması zamanla bünyesine farklı unsurlar ve yaklaşımlar katarak farklı siyasi ve kelâmi oluşumlara doğru evrilmiştir. Şiiliğin siyaset problemini dini bir zeminde ele alıp kendi kelam geleneğinin kurucu unsuru haline getirmesiyle beraber konu oldukça girift bir hale gelmiştir. Şiî gelenek siyaset/imâmet hususunda birbirinden farklı çok sayıda yorum ve yaklaşım geliştirmiştir. Zeydiyye ve İsnaaşeriyye nispeten mutedil ve ilmi bir zeminde sistemlerini inşa ederken Gulât-ı Şiâ olarak adlandırılan kesimler birbirinden farklı uç yorumlar geliştirmişlerdir. Erken dönemde Ehl-i beyt’in hilâfet hakkının gasbı, masum imam ve Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer karşıtlığı olarak şekillenen gulât hareketleri dinî, siyasî, sosyokültürel ve ekonomik sâiklerle tezlerini temellendirmeye çalışmışlardır. Bu hareketler halkın desteğini kazanmak için kendilerini Ehl-i beyt’ten bir şahsa isnat etmekte bir sakınca görmemişlerdir. Araştırmanın amacı, Gulât-ı Şîa’nın Ehl-i beyt taraftarlığının sosyopolitik nedenlerini bütüncül bir yaklaşımla ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Mezhepleri Tarihi, Sahâbe, Gulât-ı Şîa, İmâmet, Ehl-i beyt

Etik Beyan

Bu makale Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesinde tez savunması yapılacak olan "Tarihsel Süreçte İmâmiyye Şîa'sında Sahâbe Tasavvuru" adlı doktora tezinden üretilmiştir.

Sociopolitical Reasons for the Ghulat Shia’s Support for the Ahl al-Bayt

Öz

Ahl al-Sunnah and Shia, which constitute the two main mainstreams of Islamic thought, are very close to each other in basic beliefs and practices. In this respect, the Islamic tradition has never experienced sectarian differentiation at the level of religious differentiation, Christianity and other religions. In essence, the differentiation between Sunnism and Shiism, which was shaped around the leadership problem of the Islamic society after the period of the Prophet, evolved into different political and theological formations by incorporating different elements and approaches over time. The issue has become quite complex as Shiism addressed the problem of politics on a religious basis and made it a founding element of its own theological tradition. Shiite tradition has developed many different interpretations and approaches to politics and imamate issue. While Zaydiyya and Ithna’ashariyya built their systems on a relatively moderate and scientific basis, the groups called Ghulat Shia developed different extreme interpretations. In the early period, the ghulat movements, which were shaped as the usurpation of the right of the caliphate of the Ahl al-Bayt, the opposition to the innocent imam and Abu Bakr and Omar, tried to base their theses on religious, political, sociocultural and economic motives. These movements saw no harm in attributing themselves to a person from the Ahl al-Bayt in order to gain the support of the people. The basic aim of this article is to find out and demonstrate the socio-political reasons for the Ghulat Shia's support for the Ahl al-Bayt with a holistic approach.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Sahabah, Ghulat Shia, Imamate, Ahl al-Bayt

Etik Beyan

This article is derived from his doctoral thesis titled ‘The Conception of the Sahāba in the Imāmiyya Shī'a in the Historical Process’, which will be defended at Uludağ University Institute of Social Sciences.

Kaynakça

• Atvân, Hüseyin. ez-Zendekatü ve’ş-Şuûbiyye fî asri’l-Abbâsiyi’l-evvel. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1984.
• Akbulut, Ahmet. Sahâbe Dönemi İktidar Kavgası: Alevî-Sünnî Ayrışmasının Arka Planı. Ankara: Otto Yayınları, 5. Basım, 2017.
• Avcu, Ali. İslam’ın İlk Marjinalleri Gulat-ı Şia. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• Akgün, Hüseyin. Goldziher ve Hadis. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
• Atay, Hüseyin. Ehl-i Sünnet ve Şîa. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1983.
• Apak, Adem. “Şuûbiyye Hareketinin Tarihî Arka Planı ve Tezâhürleri: Asabiyyeden Şuûbiyyeye”. İstem 12 (2008), 17-51.
• Arı Mehmet Salih. İmâmiyye Şîası Kaynaklarına Göre İlk Üç Halife. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Apalı, Yasemin. Bilgi Sosyolojisi Açısından Din ve Zihniyet. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Atalan, Mehmet. Şiîliğin Farklılaşma Sürecinde Ca’fer ess-Sâdık’ın Yeri. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
• Askerî, Murtazâ. Abdullah b. Sebe ve Esâtîru Uhra. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’z-Zehra, 6. Basım, 1991.
• Askerî, Murtazâ. Meâlimü’l-medreseteyn, 3 Cilt. Kum: el-Mecmau’l-Âlemî lî-Ehli’l-Beyt, 2. Basım, 1426/2005.
• Bacak, Nigar. İmamiyye Şiası’nda Sahabe Anlayışı. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Benli, Yusuf. “Gnostizmin Şîa’nın İlk Oluşumuna Etkileri”. Gnostik Akımlar ve Okültizm Sempozyumu, ed. Hulusi Arslan, Mustafa Bozkurt. 175-211. Malatya: İnönü Üniversitesi Matbaası, 2012.
• Benli, Yusuf. “Ebû Hanîfe’nin Sahâbe Anlayışının Ehl-i Sünnet’in Temel Görüşlerine Etkileri”. IV. Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu: Hanefîlik-Mâturîdîlik. ed. Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç, Yusuf Koçak. 2/174-244. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2017.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahya b. Câbir. Ensâbü’l-eşrâf, thk. Süheyl Zekkâr, Riyâd Zerkelî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed. Kitâbü Usûli’d-dîn. İstanbul: Matbaʿatü’d-Devle¬, 1928.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Fark beyne’l-fırak. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 2. Basım, 2016.
• Demir, Mahmut. Hadis ve İdeoloji. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Demir Abdulalim. İmâmiyye Şîa’sı Hadis Kaynaklarına Göre Sahâbe Tasavvuru. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Demirci, Mustafa. “Hz. Osman Devri Fitne Olaylarının Sosyoekonomik Boyutları”. İslâmiyât 7/1 (2004), 155-170.
• Dûrî, Abdulazîz. İslâm İktisat Tarihine Giriş. çev. Sabri Orman. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Daftary, Farhad. Şiî İslam Tarihi. çev. Ahmet Fethi. İstanbul: Alfa Yayınları, 2016.
• Emin, Ahmed. Duha’l İslâm. 2 Cilt. Windsor: Müessesetü Hindâvî, 2017.
• Eşarî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Makalâtu’l-İslamiyyîn ve’htilafu’l musallin. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. Kâhire: Mektebütü’n-Nahda el-Mısriyye, 1950.
• Feyyâz,Abdullah. Tarihu’l-İmâmiyyeti ve eslâfihim mine’ş-Şîatî: Münzü neşeti’t-teşeyu’ hattâ matlai’l-karni’r-râbiî’l-hicrî. Bağdat: Matbaʿatü Esed, 1970.
• Gökalp, Yusuf. “Zeydilik”. İslâm Mezhepleri Tarihi El Kitabı. ed. Hasan Onat-Sönmez Kutlu. 211-238. Ankara: Grafiker Yayınları, 6. Basım, 2017.
• Goldziher, Ignaz. Muslim Studies. çev. C. R. Barber-S. M. Stern, 2 Cilt. Chicago: Aldine Publishing Company, 1967.
• Hillî, Hasan b. Yusuf el-Mutahhar. Minhâcü’l-kerâme fî ma’rifeti’l-imâme. thk. Abdürrahîm Mübârek. Meşhed: Müessesetü Âşûrâ, 1379/1959.
• Hasan, Abdüllatif Abdürrâhmân. Eserü’l-fikri’l-Yahûdî alâ Gulâti’ş-Şîa. Riyâd: Obekan Yayınları, 2014.
• İbn Abdirabbih, Ahmed b. Muhammed el- Endelüsî. el-ʿİkdu’l-ferid. thk. Müfîd Muhammed Kamîha. 9 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed b. Abdilkerim. el-Kâmil fi’t-târîh, thk. Ebî’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî. 11 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbn Kuteybe Abdullâh b. Müslim ed-Dîneverî. el-Meârif. thk. Servet Ukkâşe. Kâhire: Dâru’l-Meârif, 4. Basım, 1981.
• İbn Hazm, Ali b. Ahmed. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâi ve’n-nihal. thk. Muhammed İbrahim Nasir- Abdurrahmân Umeyre. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 2. Basım, 1996.
• İsfahânî, Râgıb. Müfredâtü elfâzi’l-Kur’an, thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Şam: Dâru’l-Kalem, 4. Basım, 2009.
• Kılıçlı, Mustafa. Arap Edebiyatında Şu’ûbiyye. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1986.
• Korkmaz, Sıddık. Tarihin Tahrifi İbn Sebe Meselesi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2005.
• Korkmaz, Sıddık. Karizma Dindarlığı -Şiîlik Üzerine Araştırmalar-. Ankara: Fecr Yayınları, 2019.
• Kutlu, Sönmez. “İlk Mürciî Metinler ve Kitâbü’l-İrcâ”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37/1 (1997), 317-331.
• Kutlu, Sönmez. Mezhepler Tarihine Giriş. İstanbul: Dem Yayınları, 4. Basım, 2016.
• Kutlu, Sönmez. Güncel Din-Siyasi Meseleler Üzerine Yazılar. Ankara: Fecr Yayınları, 2017.
• Koçak, Yusuf. Erken Dönem Şiîlikte Gnostik Tezahürler. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Karadeniz, Muhammed Usame. Muhtâr es-Sekafî’nin Görüşleri ve Şiî Fırkalara Etkisi. Yalova: Yalova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• el-Kadî, Vedad. “Keysâniyye’ye Özel Referansla İslam Kaynaklarında Gulât Teriminin Gelişimi”. çev. Yusuf Benli. Dinbililmleri Akademik Araştırma Dergisi 7/2 (2007), 241-276.
• Kummî, Sa’d b. Abdullah Ebî Halef el-Eşarî. Kitabü’l-makâlât ve’l fırak. haz. Muhammed Cevâd Meşkûr. Tahran: Matbaʿatü Haydarî, 1321/1903.
• Keşşî, Ebû Amr Muhammed b. Ömer b. Abdilazîz. Ricâlü’l-Keşşî. nşr. Seyyîd Ahmed el-Hüseynî. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemî li’l-Metbûât, 2009.
• Kâtib, Ahmed. es-Sünnetü ve’ş-Şîa:Vahdetü’d-din Hilâfü’t-tarihî ve’s-siyasî. nşr. Ahmed el-Kâtib. Londra: y.y., 4. Basım, 2010.
• Kâtib, Ahmed. Tetavvürü’l fikri’s siyâsiyi’ş Şiî min şûrâ ilâ vilâyeti’l fâkih. Beyrut: Dârü’l Cedîd, 1998.
• Kıfârî, Nâsır b. Abdullah b. Ali. Usûlü’l-mezhebi’ş-Şîati’l-İmâmiyyeti’l-İsnâaşeriyye: Arz ve nakd. Riyad: Câmiatü İmam Muhammed b. Suud, 2. Basım, 1994.
• Lapidus, Ira M. İslâm Toplumları Tarihi. çev. Yasin Aktay. 2 Cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, 3. Basım, 2005.
• Mustafa, İbrahim vd. el-Muʿcemü’l-Vasît. Tahran: Müessesetü’s-Sâdık li’t-Tibaa’ ve’n-Neşr, 5. Basım, 1226/1812.
• Meşkûr, Cevad. Mezhepler Tarihi Sözlüğü. çev. Mehmet Mahfuz Söylemez, Mehmet Ümit, Cemil Hakyemez. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
• Mescid-i Camiî, Muhammed. Ehl-i Sünnet ve Şia’da Siyasi Düşüncenin Temelleri. çev. Malik Eşter. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Malatî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed b. Abdurrahmân. et-Tenbîh ve’r-red alâ ehli’l-ehvâ ve’l-bid’a. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 4. Basım, 2009.
• Mes’ûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. el-Hüseyn b. Ali. Murûcu’z-zeheb ve meâdinü’l-cevher. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Mağribî, Ali Abdulfettah. el-Firaku’l-kelamiyyetü’l-İslâmiyye: Medhalün ve dirâsetün. Kâhire: Mektebütü Vehbiyye, 2. Basım, 1995.
• Neşvânu’l-Himyerî, Ebû Saîd Neşvân b. Saîd el-Himyerî. el-Hûru’l- ‘Iyn. thk. Kemâl Mustafa. Beyrut Dâru’l-Âzâl, 1975.
• Newman, Andrew J. Twelver Shiism: Unity and Diversity in the Life of Islam, 632 to 1722. Edinburg: Edinburg University Press, 2013.
• Sâmerrâî, Abdullah Sellûm. el-Gulüv ve’l- Firaku’l Gāliyye fi’l Hadâreti’l İslâmiyye. Bağdat: Dâru Vâsıt, 3. Basım, 1988.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim. el-Milel ve’n-nihal. Kâhire: Daru’t-Tevfikiyye, 2015.
• Topaloğlu, Fatih. Şîa’nın Oluşumunda İran Kültürünün Etkisi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Tucker, William F. “Âsiler ve Gnostikler: el-Muğîre ibn Sa’id ve Muğiriyye”. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi 5 (1982), 203-216.
• Tucker, William F. “Ebû Mansûr el-İclî ve Mansûriyye: (Avrupa) Ortaçağı Terörizmi Hakkında Bir Çalışma”. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi 5 (1982), 217-229.
• Türker, Sadık. “İslâm Siyasetinde Ana Etken Olarak Roma Eğilimi”. Kutadgubilig: Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi 21 (2012), 195-218.
• Onat, Hasan. Emeviler Devri Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiîliği. İstanbul: Endülüs Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Onat, Hasan-Kutlu, Sönmez. “Giriş”. İslâm Mezhepleri Tarihi El Kitabı. ed. Hasan Onat-Sönmez Kutlu. 19-60. Ankara: Grafiker Yayınları, 6. Basım, 2017.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Türkler, Türkiye ve İslam. İstanbul: İletişim Yayınları, 14. Basım, 2016.
• Öztürk, Mustafa. Tefsirde Ehl-i Sünnet & Şîa Polemikleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2012.
• Öz, Mustafa. “Gāliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/333-337. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Râvendî, Ebû’l-Hüseyn Kutbüddîn Saîd b. Hibetullah. el-Harâic ve’l-cerâih. thk. Müessesetü’l İmâm el-Mehdî, 3 Cilt. Kum: Müessesetü’l İmâm el-Mehdî, 1409/1988.
• Taberî, Ebî Ca’fer Muhammed b. Cerir. Târihu’t-Taberî: Târihu’r-rüsul ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l Fazl İbrahîm. 11 Cilt. Mısır: Dâru’l-Maʿârif, 2. Basım, 1967.
• Wellhausen, Julius. Arap Devleti ve Sukutu. çev. Fikret Işıltan. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1963.