Fātimid Imperialism and Their Propaganda

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 1, 72 - 107, 30.06.2025

Marius Canard Çevirmen: Furkan Erbaş

Öz

The Fāṭimid State, which was founded in 297 (909) in Ifrīqiyya in the west of the Maghrib, became an imperial power by conquering the whole of the Maghrib, Sicily, Egypt and Syria with the effect of its expansionist policy in a short time. In addition, the Fāṭimids, who ensured that the khutbas in Hijāz were read in their name, broke the influence of the Sunnī Abbāsīds and succeeded in becoming the most influential figure in the Islamic world at the end of the IV/Xth century. The success achieved by the dynasty was not only consolidated politically and militarily; on the contrary, thanks to the intensive propaganda carried out through the dā‘īs, the state was able to gather supporters even in the Sindh and Hindu geographies far beyond its borders, thus ensuring the spread of the Ismā‘ilī sect. The Fātimids endeavoured to establish superiority over their contemporaries, the Umayyads of Andalusia, the Abbāsīds and the Byzantine Empire, thanks to their imperial state understanding and active propaganda. In this sense, the Fāṭimid propaganda was successful to the extent that it served political and military expansion. With the state's patronage of poets and travellers, who worked as media organs and thus served mass communication, Fāṭimid propaganda was considered as a part of the service for Fāṭimid imperialism. This study, which is handled by the French Orientalist Marius Canard, tries to reveal the underlying effects of the success of the Fāṭimids, who belonged to the Shiīte-Ismā‘ilīte sect, which left its mark on the IVth (Xth) century of the Islamic era, from the point of view of “propaganda”. Considering that the political and military aspects of the history of the Fāṭimid State are mostly studied in our country, it is thought that this study will fill an important gap with its translation into our language.

Anahtar Kelimeler

Islamic History , Ismā‘ilism , Fātimids , Imperialism , Propaganda

Fâtimî Emperyalizmi ve Propagandası

Öz

Mağrib’in batısında bulunan İfrîkıye’de 297 (909) yılında kurulan Fâtımî Devleti, kısa süre içerisinde yayılmacı politikasının etkisiyle Mağrib’in tamamını, Sicilya’yı, Mısır ve Suriye’yi ele geçirerek emperyal bir güce dönüşmüştür. Ayrıca Hicaz’da hutbelerin kendi adlarına okunmasını sağlayan Fâtımîler, Sünnî Abbâsîlerin etkisini kırarak hicrî IV. (milâdî X.) yy’ın sonlarında İslâm dünyasında en etkili figür olmayı başarmışlardır. Hânedanlığın ulaştığı başarı, sadece siyasî ve askerî açıdan tahkim edilmemiş, bilakis dâîler vasıtasıyla gerçekleştirilen yoğun propaganda sayesinde devlet, sınırlarının çok ötesinde bulunan Sind ve Hind coğrafyalarında dahi taraftar toplayabilmiş, böylece İsmâilî mezhebinin yayılmasını sağlayabilmiştir. Fâtımîler emperyal devlet anlayışı ve aktif propagandalarıyla muasırları olan Endülüs Emevîleri, Abbâsîler ve Bizans İmparatorluğuna karşı üstünlük kurma çabası içerisinde olmuşlardır. Bu anlamda Fâtımî propagandası, siyasî ve askerî açıdan genişlemeye hizmet ettiği ölçüde başarılı olmuştur. O dönemde basın-yayın organı gibi çalışan ve böylece kitlesel iletişime hizmet eden şair ve seyyahların devlet tarafından himâye edilmesiyle Fâtımî propagandası, Fâtımî emperyalizmine yönelik hizmetin bir parçası olarak telakki edilmiştir. Fransız Şarkiyatçı Marius Canard tarafından ele alınan bu çalışma, 4./10. yüzyıla damgasını vuran Şiî-İsmâilî mezhebine mensup Fâtımîlerin bu başarısının altında yatan etkilerini “propaganda” nazarıyla ortaya koymaya çalışmaktadır. Ülkemizde Fâtımî Devleti tarihinin daha çok siyasî ve askerî yönlerinin çalışıldığı akla geldiğinde ilgili çalışmanın dilimize kavuşturulmasıyla önemli bir boşluğu dolduracağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi , İsmâilîlik , Fâtımîler , Emperyalizm , Propaganda

Kaynakça

• Abdülvehhâb, Hasan Hüsnî. Al-muntakhab al-madrasî min al-adab al-Fâtimî. Kahire 1944.
• ‘Alî, Zâhid. Tebyînü’l-Meʿânî fî şerhi Dîvâni İbn Hânî. Kahire: Dârü’l-Maarif, 1932.
• Antâkî, Yahyâ b. Sa‘îd. Târîhu’l-Antâkî. nşr. I. J. Kračkovskij, A. Vasiliev. Paris 1924.
• ‘Arîb b. Saʿd. Sılatü Târîhi’t-Taberî. nşr. M. J. de Goeje. Leiden 1897.
• Bîrûnî, Muhammed b. Ahmed. Chronologie Orientalischer Völker von Albērūnī. nşr. C. E. Sachau. Leipzig 1878.
• Brehier, Louis. La Civilisation Byzantine. Paris 1970.
• Brockelmann, Carl. “Über den schiitischen Dichter Ibn Hani”. ZDMG, 1879, XXIV, 481-494.
• Cheneb, Ben. Classes des Savants de l'Ifriqiya, Paris 1915.
• De Goeje, Michael Jan. Mêmoire Sur Les Carmathes Du Bahrain Et Les Fatimides. Leiden: E. J. Brill, 1886.
• Dozy, Reinhart Pieter Anne. Histoire des musulmans d’Espagne (711-1110). Leiden 1861.
• Ebû Firâs el-Hamdânî, Hâris b. Sa‘îd. Dîvân. nşr. Sâmî ed-Dehhân. Beyrut 1944.
• Ebü’l-Mehâsin İbn Tâğrîberdî, Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmu’z-Zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kāhire. nşr. Theodor W. J. Juynboll, B. F. Matthes. Leiden 1855.
• Ermenî, Ebû Sâlih. Târîhu Ebî Sâlih el-Ermenî (The Churches and Monasteries of Egypt some Neighbouring Countries). nşr. B. T. A. Evetts. Oxford: Clarendon Press, 1895.
• Goldziher, Ignaz. “Alī b. Aḥmed al-Maghribī und sein Stellungspflicht des östlichen Islām”. ZDMG, 28, 293-330. Hasan, İbrâhim Hasan. el-Fâtımiyyûn fî Mısr. Kahire: Matbaatu’l-emîriyye, 1932.
• Honigmann, Ernst. Die Ostgrenze des byzantinischen Reiches. Bruxel 1935.
• Ivanow, Wladimir. A Creed of the Fatimids. Bombay 1936.
• İbn el-Esîr, ‘Alî b. Muhammed. Annales du Maghreb et de l’Espagne. nşr. E. Fagnan. Alger 1898.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl. Lisânü’l-Mîzân. nşr. M. Abdurrahman el-Mar‘aşlî. Haydarâbâd 1331.
• İbn Hacer el-Askalânî. el-İṣâbe fî temyîzi’ṣ-ṣaḥâbe. nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî. Kahire 1970.
• İbn Hallikân, Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-A‘yân ve Enbâ’u Ebnâ’i’z-Zamân. thk. İhsân Abbâs. Beyrut 1977.
• İbn Hânî, Ebü’l-Kâsım Muhammed. Dîvânü İbn Hânî el-Endelüsî. Beyrut 1908.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kâsım. Kitâbü Sûrati’l-Arz. nşr. Michael Jan De Goeje. Leiden 1873.
• İbn ‘İzârî, Ahmed b. Muhammed. el-Beyânü’l-Muğrib fi ahbâri mülûki’l- Endelüs ve’l-Mağrib. nşr. G. S. Colin, E.Levi Provençal. Beyrut: Dârü’s-Sekâfe, 1980.
• İbn Miskeveyh, Ahmed b. Muhammed. Tecâribü’l-Ümem. nşr. Henry Frederick Amedroz ve David Samuel Margoliouth. London 1920.
• İbn Müyesser, Muhammed b. ‘Alî. el-Müntekâ min ahbâri Mısr li’bn Müyesser. thk. Eymen Fuâd Seyyid. Kahire 1981.
• İbn Sa‘îd el-Mağribî, ‘Alî. Geschichte der Iḫšīden und fusṭāṭensische Biographien (el-Muğrib fî hule’l-Mağrib adlı eserin İhşîdîler ile ilgili bölümü). nşr. Knut Leonard Tallqvist. Leiden: E. J. Brill, 1899.
• Kindî, Muhammed b. Yûsuf. Kitâbü’l-Vülât ve Kitâbü’l-Kudât. nşr. Rhuvon Guest. Leiden: y.y., 1912.
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî. el-Mevâ‘iz ve’l-İ‘tibâr bi-zikri’l-hitati ve’l-Âsâr. Beyrut: Dârü Sâdır, ts.
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî. İttiʿâẓü’l-ḥunefâʾ bi-aḫbâri’l-eʾimmeti’l-Fâṭımiyyîn el-ḫulefâʾ. nşr. Hugo Bunz, Leipzig 1908.
• Quatremére, Etienne-Marc. “Sur La Dynastie Des Khalifes Fatimides”. Journal Asıatıque 3/2 (1836).
• Schnurrer, Christian Friedrich. Bibliotheca Arabica. Halae ed salam 1811.
• Seâlibî, Ebû Mansûr. Yetîmetü’d-dehr fî meḥâsini ehli’l-ʿaṣr. nşr. Ali Muhammed Abdüllatîf. Kahire 1934.
• Tenûhî, Ebû Alî. el-Ferec baʿde’ş-şidde. nşr. Muhammed ez-Zehrî el-Gamrâvî, Kahire 1322-1323.
• Tritton, A.S.. The Caliphs and their Non-Muslim Subjects. Bombay 1930.
• Wiet, Gaston. “L’Egypte arabe”, Histoire de la nation égyptienne. IV (1938).