DIŞ TİCARET AÇIĞI, ARA MALI İTHALATI, İMALAT SANAYİ İHRACATI VE REEL DÖVİZ KURU ARASINDAKİ İLİŞKİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 3, 303 - 319, 17.09.2022

Aziz Kutlar Muzaffer Çabukoğlu

Öz

Bu çalışmada Türkiye’de 1990-2020 yıllarını kapsayan dönemde, dış ticaret açığı, ara malı ithalatı, imalat sanayi ihracatı ve reel efektif döviz kuru arasındaki ilişkiler araştırılmıştır. Çalışmada Vektör Otoregresyon (VAR) Modeli kullanılmıştır. VAR modelinde serilerin durağan olması gereklidir. Bu nedenle değişkenlerin durağan olup olmadığı Augmented Dickey-Fuller (ADF) ve Phillips-Perron (PP) birim kök testi ile test edilmiş ve serilerin durağan olmadığı görülmüştür. Serilerin birinci farkı alınarak değişkenler durağan hale getirilmiştir. Farkı alınan seriler sadece kısa dönem ilişkileri gösterir. Seriler arasında zamanın etkisinden arındırılmış uzun dönemli ilişkilerin olup olmadığının incelenmesi amacıyla serilere Johansen Eşbütünleşme (Koentegrasyon) testi uygulanmıştır. Eşbütünleşme modelinin seçimini için öncelikle en uygun gecikme uzunluğu belirlenmiş, gecikme uzunluğunun minimum değeri LR (Sequential modified LR test statistic), FPE (Final prediction error), SC (Schwarz) ve HQ (Hannan-Quinn) bilgi kriterine göre bir (1) olarak tespit edilmiştir. Yapılan eş bütünleşme analizi ile seriler arasında uzun dönemli ilişki olup olmadığının tetkiki için “İz Testi İstatistiği” ve “Maksimum Özdeğer İstatistiği” sonuçları kullanılmıştır. İz testi istatistiği değerleri ve maksimum özdeğer istatistiği değerleri %5 kritik değerinden daha az olduğu için değişkenler arasında eşbütünleşik vektör bulunmamaktadır. Diğer bir deyişle değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin olmadığı saptanmıştır. Değişkenler arasında nedensellik olup olmadığı Granger nedensellik testi ile incelenmiş ve etki-tepki fonksiyonları ile bir değişkendeki inovasyonun diğer değişkenlere yansıması takip edilmiştir. Granger nedensellik analizine göre, sadece ara malı ithalatı (LNIGI) ile imalat sanayi ihracatı (LNMIE) arasında tek yönlü nedensellik ilişkisinin olduğu gözlemlenmektedir. Ara malı ithalatından imalat sanayi ihracatına doğru tek yönlü bir nedensellik tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye, Dış Ticaret Açığı, Ara Malı İthalatı, İmalat Sanayi İhracatı, Reel Döviz Kuru

RELATIONSHIPS BETWEEN FOREIGN TRADE DEFICIT, IMPORTS OF INTERMEDIATE GOODS, MANUFACTURING INDUSTRY EXPORTS AND THE REAL EXCHANGE RATE: THE EXAMPLE OF TÜRKİYE

Öz

In this study, the relations between foreign trade deficit, imports of intermediate goods, manufacturing industry exports and real effective exchange rate in Türkiye in the period covering the years 1990-2020 were researched. Vector Autoregression (VAR) Model was used in the study. In the VAR model, the series must be stationary. Therefore, whether the variables are stationary or not was tested with Augmented Dickey-Fuller (ADF) and Phillips-Perron (PP) unit root tests and the series were found to be non-stationary. The variables were made stationary by taking the first difference of the series. The differenced series show only short-run relationships. The Johansen Co-integration test was applied to the series in order to examine whether there are long-term relationships adjusted for time between the series. Minimum value of delay length is determined as one (1) according to LR (Sequential modified LR test statistic), FPE (Final prediction error), SC (Schwarz) and HQ (Hannan-Quinn) information criteria. "Trace Test Statistics" and "Max Eigenvalue Statistics" results were used to examine whether there is a long-term relationship between the cointegration analysis and the series.There is no cointegrating vector between the variables since the trace test statistics values and the maximum eigenvalue statistics values are less than the 5% critical value. In other words, it was determined that there was no long-term relationship between the variables. Whether there is causality between the variables was examined with the Granger causality test and the reflection of the innovation in one variable to the other variables was followed with the stimulus-response functions. According to Granger causality analysis, it is observed that there is only one-way causality relationship between imports of intermediate goods (LNIGI) and exports of manufacturing industry (LNMIE). A unidirectional causality has been determined from imports of intermediate goods to exports of the manufacturing industry.

Anahtar Kelimeler

Türkiye, Foreign Trade Deficit, Imports of Intermediate Goods, Exports of Manufacturing Industry, Real Exchange Rate

Kaynakça

• Alptekin, V. (2009). Türkiye’de dış ticaret – reel döviz kuru ilişkisi: vektör otoregresyon (VAR) analizi yardımıyla sınanması, Niğde Üniversitesi İİBF Dergisi, 2(2), 132-149. Aksu, H., Başar, S., Eren, M., ve Bozma, G. (2017). Döviz kurunun dış ticaret dengesi üzerindeki asimetrik etkisi: Türkiye örneği, Ataturk University Journal of Economics & Administrative Sciences, 31(3), 477-488.
• Aydın, A. (2021). Türkiye ekonomisinde ithal girdi bağımlılığının analizi, Akademik Yaklaşımlar Dergisi /Journal of Academic Approaches, 12(2), 223-249.
• Batmaz, T. (2021). Türkiye’nin üretim ve dış ticaret yapısındaki gelişimin seyri (2010-2019), Ekonomi, Politika & Finans Araştırmaları Dergisi, 6(3), 774-804.
• Bayar, H.T., ve Öztürk, M. (2021). “Teknolojinin istihdam üzerine etkisi: VAR analizi”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 26(2), 119-127. Bayat, T., Şahbaz, A. ve Akçacı, T. (2013). Petrol fiyatlarının dış ticaret açığı üzerindeki etkisi: Türkiye örneği, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 42, 67-90. Can, G. ve Kılıç, C. (2021). Döviz kurunun dış ticarete etkisi: BRİCS-T ülkeleri için panel veri analizi. Girişimcilik ve Kalkınma Dergisi, 16(2), 48-59.
• Chaudharya, G.M., Hashmib, S.H., ve Khan, M.A. (2016). Exchange rate and foreign trade: A comparative study of major South Asian and South-East Asian countries, Procedia - Social and Behavioral Sciences, 230, 85-93.
• Ceyhan, V. ve Gündüz O. (2021). Vektör otoregresyon modelleri, (https://avys.omu.edu.tr/storage/app/public/vceyhan/109840/VAR.pdf, 05 Ekim 2021’de erişildi).
• Çelik, B. (2021). “Ekonomik büyüme, enflasyon ve faiz İlişkisi: Türkiye örneği (1990-2019)”, Şahin Karabulut (Ed.), İktisadi, mali ve finansal uygulamaların ampirik sonuçları içinde (231-245). Ankara: Gazi Kitapevi.
• Çiçek, M. (2010). “Türkiye'de faiz, döviz ve borsa: fiyat ve oynaklık yayılma etkileri”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 65(02), 001-028. Dineri, E. ve Işık, N. (2021). İthalat bağımlılığı ve Türkiye ekonomisinde imalat sanayi: Hatemi-J asimetrik nedensellik testi, Gazi İktisat ve İşletme Dergisi, 7(1), 68-82. Gül, E. ve Ekinci, A. (2006).
• Türkiye’de reel döviz kuru ile ihracat ve ithalat arasındaki nedensellik ilişkisi: 1990 – 2006, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16, 165-190. Güler, A. (2021). Reel döviz kuru şoklarının ihracat ve dış ticaret dengesi üzerindeki asimetrik etkileri: Türkiye İçin NARDL yaklaşımından kanıtlar, MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(2), 950-970. Karaçor, Z. ve Gerçeker, M. (2012). Reel döviz kuru ve dış ticaret ilişkisi: Türkiye örneği (2003-2010), SÜ İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 289-312.
• Kenton, W. (2021). Manufacturing, (https://www.investopedia.com/terms/m/manufacturing.asp, 15 Temmuz 2022’de erişildi). Ketboğa, M. (2019). Türkiye’de dış ticaret açığı sorunun nedenleri ve katma değeri düşük ürün ihracatının dış ticaret açığı içindeki yeri ve çözüm önerileri, Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, 9(2), 208-224. Kızıltan, A. ve Ciğerlioğlu, O. (2008). Türkiye’de reel döviz kuru değişimlerinin ihracat ve ithalata etkisi, EKEV Akademi Dergisi, 36, 423-444. Konak, A. (2018). Yüksek teknoloji içeren ürün ihracatının ihracat hacmi ve ekonomik büyüme üzerine etkisi; seçilmiş OECD ülkeleri ve Türkiye örneği, Yönetim, Ekonomi, Edebiyat, İslami ve Politik Bilimler Dergisi, 3(2), 56-80.
• Korbi, A. ve Banushaj, B. (2021). Relationship between exchange rate and trade balance: the case of Albania”, In Book Of Proceedings, 299. Küçükkiremitçi, O. (2014). Yüksek katma değer, yüksek teknoloji ve 2023 hedefleri, 21. yüzyıl için planlama kurultayı bildirileri, Erişim adresi https://www.inovasyon.org/images/makaleler/sizdenBize/okk.katma.deger.tekn.Pl.K.2014.pdf
• Kutlar, A. (2009). Uygulamalı Ekonometri. Geliştirilmiş 3.Baskı, Ankara: Nobel Yayınları. Kutlar, A. (2017a). Adım Adım EViews ile uygulamalı çok denklemli zaman serileri. 1.Basım, Kocaeli: Umuttepe Yayınları. Kutlar, A. (2017b). Ekonometrik Zaman Serileri – Teori ve Uygulama Eviews ve GiveWin2 (PcGive). 2.Baskı, Kocaeli: Umuttepe Yayınları. Kutlar, A. (2017c). Ekonometrik Zaman Serileri. 2.Baskı. Kocaeli: Umuttepe Yayınları. Lütkepohl, H. (2005). New Introduction To Multiple Time Series Analysis. New York: Springer-Verlag Berlin Heidelberg. Magee, S.P. (1973). Currency contracts pass-through and devaluation. Brookings Papers on Economic Activity, 1, 303-325. Mahdavi, S. ve Sohrabian, A. (1993). The exchange rate values of the dollar and the U.S. trade balance:an empirical investigation based on cointegration and Granger causality tests, The Qliarrerly Review of Economics and Finance,33(4), 343-358.
• Nishimura, Y. Ve Hirayama, K. (2013). Does exchange rate volatility deter JapanChina trade? Evidence from pre- and post-exchange rate reform China, Japan and The World Economy, 25(26), 90-101.
• Öz, S. (2011, Mart 03). Reel Döviz Kuru ve Dış Ticaret, Ekonomi Araştırma Forumu, Politika notu 11, https://eaf.ku.edu.tr/wpcontent/uploads/2019/06/eaf_pn1103.pdf.
• Özdemir, A. ve Ordu, C.F. (2013). Döviz kuru ve dış ticaret ilişkisi: Türkiye örneği, Finans Politik &Ekonomik Yorumlar Dergisi, 50(582), 29-42. Özmen, E. (2014). Reel döviz kuru ve Türkiye dış ticaret dinamikleri, Economic Research Center (ERC) Working Papers in Economics 14/12, https://erc.metu.edu.tr/en/system/files/menu/series14/1412.pdf.
• Paleologos, J.M. ve Georgantelis, S.E. (19917). Exchange rate movements and the trade balance deficit: A multivariate cointegration analysis, International Economics, Cameradi Commercio Industria Artigianato Agricolturadi Genova, 50(3): 459-470.
• Pelit, İ. ve Bozkurt, C. (2021). İhracatın İthalata Bağımlılığının İncelenmesi: Otomotiv Sektörü Üzerine Bir Uygulama, Serdar Öge (Ed.), Sosyal, Beşeri ve İdari Bilimler Alanında Uluslararası Araştırmalar VII içinde (101-129). Konya: Eğitim Yayınevi.
• Sarı, A. (2015). Döviz kuru, sermaye malları, ara malı ve tüketim malı ithalatı arasındaki uzun dönemli nedensellik analizi: 2000-2013 dönemi, İktisat Politikası Araştırmaları Dergisi, Journal of Economic Policy Researches, 2(1), 32-38.
• Sarıtaş, H., Genç, A. ve Avcı, T. (2018). Türkiye’de enerji ithalatı, cari açık ve büyüme ilişkisi: VAR ve Granger nedensellik analizi, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 14(2), 188-199.
• Seyidoğlu, H. (2002). Ekonomik Terimler Ansiklopedik Sözlük, İstanbul: Güzem Can Yayınları:18.
• Subaşat, T. (2010a) Cari Açık Nedir? Doğurduğu Riskler Nelerdir? T.Subaşat ve H.Yetkiner (eds.), Küresel Kriz Çerçevesinde Türkiye’nin Cari Açık Sorunsalı, (ss.2-23) içinde, Ankara: Efil Yayınevi.
• Tarı, R. ve Bozkurt, H. (2006). “Türkiye’deki istikrarsız büyümenin VAR modelleri ile analizi (1991.1 – 2004.3)”. Ekonometri ve İstatistik, 4, 12-28.
• TCMB (2022) Terimler Sözlüğü, https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/0ce9fa91-e7f2-433c-b5bd-2ba67f35f2c4/TCMB-TerimlerSozlugu.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=0ce9fa91-e7f2-433c-b5bd-2ba67f35f2c4, 15 Temmuz 2022’de erişildi).
• TÜİK (2021). Dış Ticaret İstatistikleri, https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Dis-Ticaret-Istatistikleri-Aralik-2021, 22 Temmuz 2022’de erişildi).
• TÜİK (2022). Dış Ticaret İstatistikleri, https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Dis-Ticaret-Istatistikleri-Nisan-2022-45539, 15 Temmuz 2022’de erişildi).
• Tunç, H. (2021). Gelişmekte olan ekonomilerde ihracatın reel efektif döviz kuru endeksine olan duyarlılığı: panel veri analizi, Gümrük Ticaret Dergisi, 8(25), 12-24.
• Utkulu, U. (2001). Türkiye’de dış açıkların belirleyicileri: ekonometrik bir İnceleme, D.E.Ü. İ.İ.B.F. Dergisi, 16(2), 113-132.
• Wilson, P. ve Tat, K.C. (2001). Exchange rates and the trade balance: the case of Singapore 1970 to 1996, Journal of Asian Economics, 12, 47-63.
• Yıldız B. H. (2013). Zaman Serileri Analizi. Bursa: Ekin Yayınevi.