Kirkitli Dokuma Örnekleri İle Selçuklu Dönemi Mimari Yapılarında Kullanılan Ortak Motifler Üzerine Bir İnceleme ‘‘Aksaray Sultanhanı, Ağzıkarahan ve Alayhan Hanları’’

Yıl 2025, Sayı: 8, 14 - 20, 28.03.2025

Semra Kılıç Karatay , Ahmet Melih Çilingir

Öz

Türklerin yerleşik hayata geçmesi ile birlikte barınma yerlerini inşasında ilk olarak toprak kullanmışlar ve daha sonra Selçuklular dönemi ile tuğla ve taş kullanmaya başlamışlardır. Topraktan yapılan mekânlar doğa koşullarına karşı dayanıksız olduğu için günümüze kadar gelememiştir. Tuğla ve taş malzeme kullanılarak yapılan mekânlar ise restore edilerek zamanla günümüze kadar ulaşmış ve tarihi süreç kapsamında kanıtlayıcı tarihi (tarihi kelimesi tekerrür etmekte) belge olarak kabul görmüştür. Tuğlaların farklı dizilmesi ile motifler elde edilmektedir. Yapılarda kullanılan düzgün kesme taş işçiliğiyle oluşturulan taşların aynı zamanda oyulması ile çeşitli bezemeler oluşturulur. Halı ve düz dokumalar, ev ve çadırlarda yer yaygısı, örtü ve günlük ihtiyaçlar gereği ortaya çıkan ürünlerdir. Kirkitli dokuma örneklerinin de insanlar bezemeleri oluştururken doğadan yararlanmışlar ve elde ettikleri motifleri farklı sanat alanlarında kullanabildikleri gibi mimari yapılarda da kullanmışlardır. Selçuklu dönemi mimari yapılarının bezemelerinde kullanılan örneklerin bulundukları bölgede kirkitli dokuma örneklerine yansıdığı görülmektedir. Aksaray ili sınırları içerisinde yer alan Selçuklu dönemine ait Sultanhanı, Alayhan ve Ağzıkarahan mimari yapılarının bezemelerinde yer alan motiflerin Aksaray yöresi kirkitli dokuma örneklerinin desen kompozisyonunda da kullanıldığı görülmektedir.
Bu çalışma da Selçuklu dönemi Aksaray hanlarında ve Aksaray yöresel kirkitli dokumalarında kullanılan ortak motif ve bezemelerin belirlenip şematik çizim ve görsellerle açıklanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kirkitli dokumalar, Motif, Selçuklu dönemi, Mimari yapı, Aksaray hanları

A Study on Kirkitli Weaving Samples and Common Motifs Used in Seljuk Period Architectural Structures ‘‘Aksaray Sultanhan, Agzikarahan and Alayhan Inns’’

Öz

With the transition to settled life, the Turks first used soil to build their shelters, and then they started to use brick and stone during the Seljuk period. Places made of soil have not survived to the present day because they are not resistant to natural conditions.The places made using brick and stone materials have been restored over time and have reached to the present day and have been accepted as a proving historical document within the scope of the historical process.Motifs are obtained by arranging the bricks differently.Various decorations are created by carving the stones created with the smooth cut stonework used in the structures at the same time.Carpets and plain weaves are art products that emerged as a result of daily needs as floor mats in homes, covers and floor mats in tents.In the decorations of Kirkitli weaving samples, people inspired from nature while creating the decorations and used the motifs they obtained in different artistic fields as well as in architectural structures.It is seen that the examples used in the decoration of the architectural structures of the Seljuk period are reflected in the Kirkit weaving samples in the region where they are located.It is seen that the motifs in the decorations of the Sultanhanı, Alayhan and Ağzıkarahan architectural structures of the Seljuk period, located within the borders of Aksaray province, were also used in the pattern composition of the Kirkitli weaving samples of the Aksaray region.
In this study, the common motifs and decorations used in Aksaray inns of the Seljuk period and Aksaray local Kirkitli weavings will be determined and explained with schematic drawings and visuals.

Anahtar Kelimeler

Kirkitli weavings, motif, Seljuk period, architectural structure, Aksaray inns

Kaynakça

• Aksaray Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2010). ‘’Aksaray Kültür Envanteri’’ Kültür ve Turizm Bakanlığı
• Belli, O. (1982). Urartular’da hayat ağacı inancı (1 levha ile birlikte). Anadolu Araştırmaları, 8, 237-246.
• Berkli, Y. & Gültepe, G. (2016). Sanat metafor ve dönüşüm, Sanat Dergisi, 30
• Bozkurt, N. (2002). “Kilim”, TDV İslâm ansiklopedisi.
• Coruh, E. & Azizoğlu, Z. (2023). Sekiz köşeli yıldız motifinin ekspresyonizm ve kübizm sanat akımları ile modernize edilerek tasarlanması. Turkish Journal of Fashion Design and Management, 5(2), 67-84.
• Çoruhlu, Y. (2006). Türk mitolojisinin anahtarları, Kabalcı Yayınevi.
• Deniz, B. (2005).‘‘ Anadolu-Türk halı sanatının kaynakları’’ Sanat Tarihi Dergisi
• Erbek, Güran. (1986). “ Hayat ağacı motifi I” Antika Dergisi, 15.
• Karaca, Nursel. (2002). ‘’Türk Çini sanatında uygulanan renk, motif, desen ve kompozisyon özelliklerinin Sultan I. Ahmed Türbesi duvar çinileri örneğinde incelenmesi’’, SSAD Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi
• Karaoğlu, A. & Demir Bilen, G. (2022) “An”Da geleneksel varoluş: Anadolu Türk kilim ve motifleri bağlamında Mabel Matiz klibi örneği, Sanat ve İkonografi Dergisi, 3.
• Keskiner, C. (2000). Türk süsleme sanatlarında stilize çiçekler. T.C. Kültür Bakanlığı Yayınevi
• Kılıç Karatay, S. (2021). Aksaray yöresi halı, kilim, çorap ve patik örneklerinde kullanılan geleneksel motifler, Sanat ve İkonografi Dergisi, 1
• Oyman, N. R. (2019). Bazı Anadolu kilim motiflerinin sembolik çözümlemesi, Arış Dergisi, 14(4), 20-25.
• Kirkitli dokumalarda Hayatağacı motifi (K. Karatay, 2024)
• Kirkitli dokumalarda Hayatağacı motifi (K. Karatay, 2024)
• Sultanhanı Taçkapısı Hayatağacı (Çilingir, 2024)
• Alayhan taçkapısı Hayatağacı (Çilingir, 2024)
• Ağzıkarahan taçkapısı Hayatağacı (Çilingir, 2024)
• Kirkitli dokumalarda kenarsuyu motifi (K. Karatay, 2024)
• Kirkitli dokumalarda kenarsuyu motifi (K. Karatay, 2024)
• Ağzıkarahan Taçkapısı üzerinde yer alan kenarsuyu motifi (Çilingir, 2024)
• Ağzıkarahan Taçkapısı üzerinde yer alan kenarsuyu motifi (Çilingir, 2024)
• Ağzıkarahan Taçkapısı üzerinde yer alan Penç motifi (Çilingir, 2024)
• Kirkitli dokumalarda penç motifi (K. Karatay, 2024)
• Kirkitli dokumalarda Hatai motifi (K. Karatay, 2024)
• Ağzıkarahan Taçkapısı üzerinde yer alan Hatai motifi (Çilingir, 2024)
• Kirkitli dokumalarda yıldız motifi (K. Karatay, 2024)
• Sultanhanı Taçkapısı üzerinde yer alan yıldız motifi (Çilingir, 2024)
• Kirkitli dokumalarda göz motifi (K. Karatay, 2024)
• Ağzıkarahan Taçkapısı üzerinde yer alan göz motifi (Çilingir, 2024)
• Seccade dokumalarda mihrabiye (K. Karatay, 2024)
• Sultanhanı Taçkapı mihrabiyesi (Çilingir, 2024)
• Alayhan taçkapı Hayatağacı (Çilingir, 2024)
• Ağzıkarahan taçkapı Hayatağacı(Çilingir, 2024)
• Kirkitli dokumalarda köşeler (K. Karatay, 2024)
• Hayat ağacı motifi şematik çizimi ( Çilingir, 2024).
• Kenar suyu motifi şematik çizimi ( Çilingir, 2024).
• Kenar suyu motifi şematik çizimi ( Çilingir, 2024).
• Penç motifi şematik çizimi ( Çilingir, 2024).
• Hatai motifi şematik çizimi ( Çilingir, 2024).
• Hatai motifi şematik çizimi ( Çilingir, 2024).
• Mihrabiye şematik çizimi ( Çilingir, 2024).
• Köşe şematik çizimi ( Çilingir, 2024).