CÜVEYNÎ’NİN İSTİRSÂL MESELESİ İLE AHVÂL TEORİSİ VE BU KONULAR ETRAFINDA CEREYAN EDEN TARTIŞMALAR

Yıl 2014, Cilt: 1 Sayı: 2, 139 - 158, 12.04.2016

Mehmet Macit Sevgili

Öz

İstirsâl, Allah’ın ilim sıfatıyla ilintili bir meseledir. Cüveynî, Burhân
adlı eserinde bu meseleyle ilgili düşüncelerini aktardığı bir pasaja yer
verir. Burhân şârihleri, İbn Teymiyye ve Zehebî gibi âlimler, bu pasajdan
hareketle Cüveynî’nin Allah’ın cüziyyâtı bilmediği görüşünde
olduğınu öne sürmüşlerdir. Tâcuddin Sübkî ise eleştiriler karşısında
Cüveynî’yi harâretli bir şekilde savunmuş ve onun Allah’ın cüziyyâtı
bildiği görüşüne sahip olduğunu ispatlamaya çalışmıştır. Cüveynî’nin
pasajının yanlış anlaşıldığını düşünen Sübkî, anlaşılması gereken
mana çerçevesinde uzun değerlendirmelerde bulunmuştur. Esasında
taraflar arasındaki çekişmelerin temelinde mezhepsel farklılıklar yer
almaktadır. Araştırma neticesinde Cüveynî’nin felsefecilerin Allah’ın
cüziyyâtı bilmediği görüşünü benimsemediğini; ancak söz konusu
düşüncesiyle Eş’arîlik çizgisinden saptığını müşâhede ettik.
Ahvâl, zât-sıfat ilişkisini çözümlemeye yönelik bir Mutezile teorisidir.
Bunun Mutezile dışındaki en önemli teorisyeni Cüveynî’dir. Cüveynî, ahvâl teorisiyle ilgili özgün açılımlar geliştirmiş ve buna kayda değer katkılar sunmuştur. Bu sayede o, teoriyi Eş’arîliğe uyarlamayı amaçlamıştır. Cüveynî, Şâmil ve İrşâd adlı eserlerinde ahvâl teorisini kabul etmiş ve savunmuş; en son kaleme aldığı eserlerinden biri olan Burhân adlı eserinde ise teorinin bâtıl olduğunu belirtmiş ve bundan rücû ettiğini deklare etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Cüveynî, istirsâl, ahvâl, el-Burhân

Kaynakça

• CÜVEYNÎ, İmâmu’l-Haremeyn Abdülmelik b. Ebu Muhammed Ab- dullah b. Ebi Yakûb Yûsuf b. Abdullah b. Yûsuf b. Muhammed b. Hayyûyeh (v. 478), el-Burhân fî Usûli’l-Fıkh, thk: Salâh b. Muham- med b. Uveyde, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1997.
• _____, Kitâbu’l-İctihâd ve’l-Fetvâ (Ebyârî, et-Tahkîk ve’l-Beyân fî Şerhi’l- Burhân fî Usûli’l-Fıkh, c. IV içinde), Dâru’d-Diyâ, Kuveyt, 2011.
• _____, Ğiyâsu’l-Umem fi’l-tiyâsi’z-Zulem, thk: Abdulazîm Mahmûd ed- Dîb, Dâru’l-Minhâc, Beyrût, 2011 (el-Ğiyâsî).
• _____, el-Akîdetu’n-Nizâmiyye, thk: Muhammed ez-Zubeydî, Dâru Sebîli’r-Reşâd, Beyrut, 2003.
• Mâzerî, Îzâhu’l-Mahsûl min Burhâni’l-Usûl, s. 42, muhakkik Ammâr et-Tâlibî’nin giriş kısmı.
• İbn Teymiyye, ömrünün sonlarına doğru Cüveynî’nin bu teoriden rücû ettiğini söyler. Bkz. İbn
• Teymiyye, Mecmûatu’l-Fetâvâ, V, 227; Fetâvâ’l-Kübrâ, VI, 582.
• Nitekim Cüveynî’nin ahvâl teorisini sonradan reddettiğiyle ilgili Şehristânî’nin verdiği bilgi
• nin doğru olmadığı iddiâ edilmiştir. Bkz. Yavuz, “Ahvâl” Maddesi, s. 191; Koloğlu, “Ebu Hâşim
• el-Cübbai’nin Ahvâl Teorisi Üzerine Bazı Mulâhazalar”, s. 209, dipnot: 65. Halbuki yukarıda
• belirtildiği gibi Cüveynî, ahvâl teorisini Burhân adlı eserinin iki farklı yerinde reddetmiştir.
• _____, eş-Şâmil fî Usûli’d-Dîn, thk: Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1999.
• _____, Kitâbu’l-İrşâd ile Kavâtii’l-Edilleti fi Usûli’l-İ’tikâd, Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1995.
• DEMİR, Osman, “Cüveynî’de Ahvâl Teorisi”, İslâm Araştırmaları Dergisi, sayı: 20, İst., 2008.
• DÎB, Abdulazim, Fıkhu İmâmi’l-Haremeyn Abdilmelik b. Abdillah el-Cüveynî, Hasâisuhu-Eseruhu-Menziletuhu, Dâru’l-Vefâ, el- Mensûra, 1988.
• _____, İmâmu’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdullah el- Cüveynî Hayâtuhu ve Asruhu-Âsâruhu ve Fikruhu, Dâru’l-Kâlem, Kuveyt, 1981.
• EBYÂRÎ, Alî b. İsmâîl (v. 618), et-Tahkîk ve’l-Beyân fî Şerhi’l-Burhân fî Usûli’l-Fıkh, thk: Alî b. Abdurrahmân Bessâm el-Cezâirî, Dâru’d- Diyâ, Kuveyt, 2011.
• FEVKİYYE, Hüseyin Mahmûd, el-Cüveynî İmâmu’l-Haremeyn, el- Müessesetu’l-Mısriyye’l-Âmme, Mısır, 1964.
• İBN HALLİKÂN, Ebu’l-Abbâs Şemsuddin Ahmed b. Muhammed b. Ebi Bekr (v. 681), Vefayâtu’l-A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân, thk: Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Mektebetu’n-Nahdati’l- Mısriyye, Kâhire, 1948.
• İBN KESÎR, Ebu’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer ed-Dımeşkî (v. 774), el-Bidâye ve’n-Nihâye, Matbaatu’s-Saâde, Mısır, t.y.
• İBN TEYMİYYE, Ebu’l-Abbâs Takiyyuddîn Ahmed b. Abdulhalîm (V. 728), el-Fetâvâ’l-Kübrâ, thk: Muhammed Abdülkadir Atâ, Mustafa Abdülkadir Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1987.
• _____, Der’u Teâruzi’l-Akl ve’n-Nakl, thk: Muhammed Reşâd Sâlim, Dâru’l-Kunûzi’l-Edebiyye, Riyâd, 1991.
• _____, Mecmûatu’l-Fetâvâ, thk: Âmir el-Cezzâr, Enver el-Bâz, Dâru’l- Vefâ, el-Mansure, 2005.
• İSMÂİL HAKKI, İzmirli, İmâmu’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî İbnu’l- Cüveynî, Dâru’l-Funun İlâhiyât Fakültesi Mecmuası, Şehzâdebâşi Evkâf Matbaasi, sayı:9, İstanbul, 1928.
• İSNEVÎ, Cemâluddin Abdürrahim (v. 772), Tabakâtu’ş-Şâfiîyye, thk: Ab- dullah el-Cubûrî, Dâru’l-Ulûm, Riyâd, 1981.
• KEVSERÎ, İhkâku’l-Hakk bi İbtâli’l-Bâtıl fî Muğîsi’l-Halk, el- Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, Kâhire, t.y.
• KOLOĞLU, Orhan Ş., “Ebu Hâşim el-Cübbai’nin Ahvâl Teorisi Üzerine Bazı Mulâhazalar”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XVI, sayı: 2, Bursa, 2007.
• MÂZERÎ, Ebu Abdullah Muhammed b. Alî b. Ömer b. Muhammed et- Temîmî (v. 536), Îzâhu’l-Mahsûl Min Burhâni’l-Usûl, thk: Ammâr et-Tâlibî, Dâru’l-Ğarbî’l-İslâmî, Beyrut, 2001.
• MEMİŞ, Murat, “Eş’arîliğe Yaptığı Katkılar Bakımından Ebu’l-Meâlî el- Cüveynî”, Kelam Araştırmaları, 2009.
• SUYUTÎ, Celâleddin Abdurrahmân, Buğyatu’l-Vuât fî Tabakâti’l- Lüğaviyyîn ve’n-Nuhât, thk: Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhim, Dâru’l-Fikr, y.y., 1979.
• SÜBKÎ, Tâcuddîn Ebu Nasr Abdulvehhâb b. Alî b. Abdulkâfî (v. 771), Tabakâtu’ş-Şâfiiyeti’l-Kübrâ, thk: Muhammmed Mahmûd et- Tanâhî, Abdulfettâh Muhammed el-Hulv, Matbaatu İsâ el-Bâbî el- Halebî, Kâhire, 1964.
• YAVUZ, Yusuf Şevki, “Ahvâl” Maddesi, T.D.V. İslam Ansiklopedisi.
• ZEHEBÎ, Şemsuddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (v. 748), Târihu’l- İslâm ve Vefayâtu’l-Meşâhîr ve’l-A’lâm, thk: Ömer Abdusselâm Tedmurî, Dâru’l-Kitabi’l-Ârabî, Beyrut, 1994.
• _____, Siyeru A’lâmu’n-Nubelâ, thk: Şuayb el-Arnaût, Müessesetu’r- Risâle, Beyrut, 1984.
• _____, Mîzânu’l-İ’tidâl fî Nakdi’r-Ricâl, thk: Ali Muhammed el-Bucâvî, Dâru’l-Marife, Beyrut, t.y.
• _____, Tezkiretu’l-Huffâz, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1998.